ΠΡΟΤΑΣΗ ΨΗΦΙΣΜΑΤΟΣ σχετικά με τον κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμό της Επιτροπής της 14ης Μαρτίου 2024 για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΕ) 2015/2283 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με τα νέα τρόφιμα όσον αφορά τον ορισμό των «τεχνολογικά επεξεργασμένων νανοϋλικών»

18.4.2024 - (C(2024)01612 – 2024/2691(DEA))

σύμφωνα με το άρθρο 111 παράγραφος 3 του Κανονισμού

Επιτροπή Περιβάλλοντος, Δημόσιας Υγείας και Ασφάλειας των Τροφίμων
Αρμόδιοι βουλευτές: Jutta Paulus, Christel Schaldemose, Sirpa Pietikäinen, Frédérique Ries, Anja Hazekamp

B9‑0225/2024

Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με τον κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμό της Επιτροπής της 14ης Μαρτίου 2024 για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΕ) 2015/2283 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με τα νέα τρόφιμα όσον αφορά τον ορισμό των «τεχνολογικά επεξεργασμένων νανοϋλικών»

(C(2024)01612 – 2024/2691(DEA))

Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο,

– έχοντας υπόψη τον κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμό της Επιτροπής της 14ης Μαρτίου 2024 για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΕ) 2015/2283 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με τα νέα τρόφιμα όσον αφορά τον ορισμό των «τεχνολογικά επεξεργασμένων νανοϋλικών» (C(2024)01612),

– έχοντας υπόψη το άρθρο 290 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ),

– έχοντας υπόψη τον κανονισμό (ΕΕ) 2015/2283 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 25ης Νοεμβρίου 2015, σχετικά με τα νέα τρόφιμα, την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 1169/2011 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου και την κατάργηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 258/97 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου και του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1852/2001[1] της Επιτροπής, και ιδίως το άρθρο 31 και το άρθρο 32 παράγραφος 6,

– έχοντας υπόψη τον κανονισμό (ΕΕ) αριθ. 1169/2011 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 25ης Οκτωβρίου 2011, σχετικά με την παροχή πληροφοριών για τα τρόφιμα στους καταναλωτές την τροποποίηση των κανονισμών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου (ΕΚ) αριθ. 1924/2006 και (ΕΚ) αριθ. 1925/2006 και την κατάργηση της οδηγίας 87/250/ΕΟΚ της Επιτροπής, της οδηγίας 90/496/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της οδηγίας 1999/10/ΕΚ της Επιτροπής, της οδηγίας 2000/13/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, των οδηγιών της Επιτροπής 2002/67/ΕΚ και 2008/5/ΕΚ και του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 608/2004[2] της Επιτροπής, και ιδίως το άρθρο 18 παράγραφος 3,

– έχοντας υπόψη τον κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 1333/2008 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 16ης Δεκεμβρίου 2008, σχετικά με τα πρόσθετα τροφίμων[3],

– έχοντας υπόψη τους ενωσιακούς καταλόγους που καθιερώθηκαν με τον κανονισμό (ΕΕ) αριθ. 1129/2011 της Επιτροπής, της 11ης Νοεμβρίου 2011, για την τροποποίηση του παραρτήματος ΙΙ του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1333/2008 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου με καθιέρωση ενωσιακού καταλόγου για τα πρόσθετα τροφίμων[4] και με τον κανονισμό (ΕΕ) αριθ. 1130/2011 της Επιτροπής, της 11ης Νοεμβρίου 2011, για την τροποποίηση του παραρτήματος III του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1333/2008 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με τα πρόσθετα τροφίμων με την καθιέρωση ενωσιακού καταλόγου για τα πρόσθετα τροφίμων που εγκρίνονται για χρήση σε πρόσθετα τροφίμων, ένζυμα τροφίμων, αρωματικές ύλες τροφίμων και θρεπτικές ουσίες[5],

– έχοντας υπόψη τον κανονισμό (ΕΕ) αριθ. 257/2010 της Επιτροπής, της 25ης Μαρτίου 2010, σχετικά με την κατάρτιση προγράμματος για την επαναξιολόγηση εγκεκριμένων προσθέτων τροφίμων σύμφωνα με τον κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 1333/2008 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με τα πρόσθετα τροφίμων[6],

– έχοντας υπόψη το άρθρο 111 παράγραφος 3 του Κανονισμού του,

– έχοντας υπόψη την πρόταση ψηφίσματος της Επιτροπής Περιβάλλοντος, Δημόσιας Υγείας και Ασφάλειας των Τροφίμων,

Α. λαμβάνοντας υπόψη ότι το άρθρο 18 παράγραφος 3 του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 1169/2011 ορίζει ότι όλα τα συστατικά τροφίμων που περιέχονται υπό τη μορφή τεχνολογικώς επεξεργασμένων νανοϋλικών πρέπει να αναγράφονται σαφώς στον κατάλογο των συστατικών, ώστε να εξασφαλίζεται η ενημέρωση των καταναλωτών. λαμβάνοντας υπόψη ότι, ως εκ τούτου, ο κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 1169/2011 ορίζει τα «τεχνολογικά επεξεργασμένα νανοϋλικά» όπως έχουν οριστεί στο άρθρο 3 παράγραφος 2 στοιχείο στ) του κανονισμού (ΕΕ) 2015/2283·

Β. λαμβάνοντας υπόψη ότι το άρθρο 31 του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 2015/2283 εξουσιοδοτεί την Επιτροπή να προσαρμόζει τον ορισμό των «τεχνολογικά επεξεργασμένων νανοϋλικών» του κανονισμού βάσει της τεχνικής και επιστημονικής προόδου ή των ορισμών που συμφωνούνται σε διεθνές επίπεδο, μέσω κατ’ εξουσιοδότηση πράξεων, για την επίτευξη των στόχων του εν λόγω κανονισμού·

Γ. λαμβάνοντας υπόψη ότι οι πλήρεις ενωσιακοί κατάλογοι που καθιερώθηκαν με τους κανονισμούς (ΕΕ) αριθ. 1129/2011 και (ΕΕ) αριθ. 1130/2011 της Επιτροπής καθορίζουν τα πρόσθετα τροφίμων των οποίων επιτρεπόταν η χρήση πριν από την έναρξη ισχύος του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1333/2008, έπειτα από επανεξέταση της συμμόρφωσής τους με τις διατάξεις των εν λόγω κανονισμών·

Οι συνέπειες του ορισμού

Δ. λαμβάνοντας υπόψη ότι ο ορισμός του «τεχνολογικά επεξεργασμένου νανοϋλικού» του κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμού της Επιτροπής θα καθορίσει κατά πόσον ένα τρόφιμο πρέπει να επισημαίνεται ως «νανοϋλικό» στον κατάλογο των συστατικών, όπως αναφέρεται στο άρθρο 18 παράγραφος 3 του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 1169/2011·

Ε. λαμβάνοντας υπόψη ότι ο κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμός της Επιτροπής αποσκοπεί στην αντιμετώπιση ζητημάτων ερμηνείας που απορρέουν από τον ισχύοντα ορισμό, εισάγοντας αντικειμενικά στοιχεία για τον προσδιορισμό του κατά πόσον ένα νανοϋλικό είναι «τεχνολογικά επεξεργασμένο» ή όχι, όπως μέσω της αντικατάστασης του όρου «εκ προθέσεως παραγόμενου [υλικού]» με τον όρο «κατασκευασμένο»·

ΣΤ. λαμβάνοντας υπόψη ότι ο κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμός της Επιτροπής αποκλείει να θεωρούνται νανοϋλικά στα τρόφιμα σωματίδια που δεν βρίσκονται σε στερεά κατάσταση, όπως τα μικροκύτταρα, τα λιποσώματα ή τα σταγονίδια νανοκλίμακας σε γαλάκτωμα, καθώς και τα συστατικά που περιέχουν σε ποσοστό μικρότερο από το 50% σωματίδια μεγέθους μικρότερου από 100 nm·

Ζ. λαμβάνοντας υπόψη ότι η προτεινόμενη προκαθορισμένη τιμή κατωφλίου 50 % ή περισσότερων σωματιδίων σε νανοκλίμακα είναι αυθαίρετη και λιγότερο προστατευτική από την ερμηνεία του ορισμού του κανονισμού (ΕΕ) 2015/2283 που έχει δοθεί από ορισμένα κράτη μέλη, για παράδειγμα τη Γαλλία· λαμβάνοντας υπόψη ότι ο εν λόγω κανονισμός δεν λαμβάνει υπόψη τιμή κατωφλίου κατανομής μεγέθους για σωματίδια κάτω των 100 nm·

Η. λαμβάνοντας υπόψη ότι ο προτεινόμενος ορισμός θα απέκλειε δυνητικά πολλές νανοουσίες από το πεδίο εφαρμογής του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 1169/2011, οι οποίες, ως εκ τούτου, δεν θα υπόκεινται στην υποχρέωση επισήμανσης «[νανο]»· λαμβάνοντας υπόψη ότι η Επιτροπή αναφέρει στην αιτιολογική της έκθεση, σημείο 3, ότι «ο αριθμός των υλικών που χρησιμοποιούνται σε τρόφιμα τα οποία ενδέχεται να περιέχουν ένα ορισμένο κλάσμα νανοσωματιδίων είναι περιορισμένος και τα περισσότερα από τα υλικά αυτά, αν όχι όλα, δεν είναι νέα» και ότι «[ο] ι δυνητικές επιπτώσεις της κατ’ εξουσιοδότηση πράξης θα αφορούν, ως εκ τούτου, μόνο έναν πολύ περιορισμένο αριθμό υλικών»·

Θ.  λαμβάνοντας υπόψη ότι, επί του παρόντος, τα συστατικά που ενδέχεται να περιέχονται ως νανοϋλικά σε τρόφιμα είναι ακριβώς τα πρόσθετα τροφίμων· λαμβάνοντας υπόψη ότι η Εθνική Υπηρεσία Υγείας και Ασφάλειας της Γαλλίας (ANSES) είχε καταχωρίσει 37 νανοουσίες που χρησιμοποιούνται σε περισσότερα από 900 τρόφιμα[7]· λαμβάνοντας υπόψη ότι δοκιμές που διενεργήθηκαν από οργανώσεις καταναλωτών και μη κυβερνητικές οργανώσεις (Agir pour l’Environnement[8], Que Choisir[9], 60 Millions de consommateurs[10], AVICENN[11] στη Γαλλία, Foodwatch[12] και Bund[13] στη Γερμανία, TestAchats[14] στο Βέλγιο και Altroconsumo[15] στην Ιταλία και OCU[16] στην Ισπανία) έχουν επανειλημμένα καταδείξει την παρουσία προσθέτων τροφίμων με σημαντικό ποσοστό νανοσωματιδίων, για παράδειγμα, το οξείδιο του σιδήρου (E172) που χρησιμοποιείται σε γαλακτοκομικά προϊόντα, προϊόντα αρτοποιίας και ορισμένα δημητριακά πρωινού, ενδέχεται να περιέχουν νανοσωματίδια κάτω του ορίου του 50 %· λαμβάνοντας υπόψη ότι αυτό δείχνει ότι η έλλειψη επαρκούς επισήμανσης ορισμένων συστατικών τροφίμων ως «[νανο-]» οφείλεται κυρίως στη μη επιβολή της ισχύουσας νομοθεσίας και πολύ λιγότερο σε ζητήματα ερμηνείας·

Ι. λαμβάνοντας υπόψη ότι μελέτη του 2020 που ανατέθηκε από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Χημικών Προϊόντων έδειξε ότι οι πολίτες ζητούν καλύτερη επισήμανση των καθημερινών προϊόντων που περιέχουν νανοϋλικά[17]·

Αντιφάσεις με τις συστάσεις και τις νέες επιστημονικές εξελίξεις

ΙΑ.  λαμβάνοντας υπόψη ότι στο ψήφισμά του της 12ης Μαρτίου 2014 σχετικά με τον κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμό της Επιτροπής, της 12 Δεκεμβρίου 2013, για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 1169/2011 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με την παροχή πληροφοριών για τα τρόφιμα στους καταναλωτές όσον αφορά τον ορισμό των «τεχνολογικά επεξεργασμένων νανοϋλικών»[18], το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εξέφρασε την αντίθεσή του σε έναν πολύ παρόμοιο ορισμό, με το ίδιο κατώτατο όριο 50 %, ο οποίος εξαιρούσε όλα τα πρόσθετα τροφίμων, θεωρώντας ότι ο ορισμός «αντίκειται στον βασικό στόχο της οδηγίας για την επίτευξη υψηλού επιπέδου προστασίας της υγείας και των συμφερόντων των καταναλωτών, παρέχοντας τη βάση για να κάνουν συνειδητές επιλογές οι τελικοί καταναλωτές»· λαμβάνοντας υπόψη ότι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο κάλεσε την Επιτροπή να υποβάλει νέα κατ’ εξουσιοδότηση πράξη που θα λαμβάνει υπόψη τη θέση του·

ΙΒ.  λαμβάνοντας υπόψη ότι, στο ψήφισμά του της 8ης Οκτωβρίου 2020 σχετικά με το σχέδιο κανονισμού της Επιτροπής για την τροποποίηση του παραρτήματος του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 231/2012 σχετικά με τη θέσπιση προδιαγραφών για τα πρόσθετα τροφίμων που αναφέρονται στα παραρτήματα II και III του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1333/2008 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου όσον αφορά τις προδιαγραφές για το διοξείδιο του τιτανίου (E 171)[19], το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αντιτάχθηκε σε σχέδιο κανονισμού της Επιτροπής για την έγκριση παρτίδων διοξειδίου του τιτανίου κατάλληλου για τρόφιμα (E171) που περιέχουν λιγότερο από 50 % σωματίδια μικρότερα από 100 nm·

ΙΓ.  λαμβάνοντας υπόψη ότι η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων συνέστησε[20] ότι «λόγω των υφιστάμενων αβεβαιοτήτων σχετικά με την ασφάλεια, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη χαμηλότερο όριο αριθμού νανοσωματιδίων, π.χ. 10 %, για εφαρμογές που σχετίζονται με τρόφιμα αντί του επί του παρόντος προτεινόμενου (50 %) στη σύσταση»·

ΙΔ.  λαμβάνοντας υπόψη ότι ακαδημαϊκές οργανώσεις, δημόσιες αρχές, καταναλωτικές και περιβαλλοντικές μη κυβερνητικές οργανώσεις και συνδικαλιστικές οργανώσεις τάχθηκαν, κατά τη διαδικασία διαβούλευσης της Επιτροπής, υπέρ ενός ορισμού που θα περιλαμβάνει όλα τα υλικά, είτε κατασκευάζονται είτε προκύπτουν τυχαία είτε είναι φυσικά, και ένα προκαθορισμένο όριο 10 % ή περισσότερο σωματιδίων στην κατανομή μεγέθους βάσει αριθμών·

ΙΕ.  λαμβάνοντας υπόψη ότι, από το 2014, οι νέες επιστημονικές εξελίξεις και γνώσεις επιβεβαιώνουν ότι τα νανοϋλικά μπορούν να διασχίσουν φυσιολογικά εμπόδια και είναι συχνά πιο επικίνδυνα από τις ουσίες σε μικροκαταστάσεις ή μακροκαταστάσεις[21]·

ΙΣΤ.  λαμβάνοντας υπόψη ότι η ANSES δημοσίευσε λεπτομερή έκθεση τον Απρίλιο του 2023[22], στην οποία αναφέρει ότι ο ορισμός των νανοϋλικών που περιλαμβάνεται στη σύσταση της Επιτροπής της 10 Ιουνίου 2022[23], η οποία χρησίμευσε ως βάση για την αναθεώρηση του ορισμού των «τεχνολογικά επεξεργασμένων νανοϋλικών» που περιλαμβάνεται στον κανονισμό (ΕΕ) 2015/2283, σε ειδικούς τομεακούς κανονισμούς, ιδίως στον τομέα των τροφίμων, θα ήταν επιζήμιος για την πρόληψη των κινδύνων για την υγεία και το περιβάλλον· λαμβάνοντας υπόψη ότι η ANSES τόνισε ότι το όριο αριθμού νανοσωματιδίων του 50 % που περιλαμβάνεται στον οριζόντιο ορισμό «δεν βασίζεται σε βάσιμα επιστημονικά επιχειρήματα» και συνέστησε τον καθορισμό χαμηλότερης τιμής για το εν λόγω κατώτατο όριο·

ΙΖ.  λαμβάνοντας υπόψη ότι είναι εφικτός ο εντοπισμός νανοσυστατικών τροφίμων με βάση όριο αριθμού νανοσωματιδίων 10 %, δεδομένου ότι αυτή είναι η τιμή διαχωρισμού που εφαρμόζεται επί του παρόντος από τη γαλλική Γενική Διεύθυνση Καταναλωτών, Ανταγωνισμού και Ελέγχου της Απάτης στις δραστηριότητες ελέγχου της[24]·

Αρχή της προφύλαξης

ΙΗ. λαμβάνοντας υπόψη ότι το άρθρο 191 παράγραφος 2 της ΣΛΕΕ ορίζει την αρχή της προφύλαξης ως μία από τις θεμελιώδεις αρχές της Ένωσης·

ΙΘ.  λαμβάνοντας υπόψη ότι το άρθρο 168 παράγραφος 1 της ΣΛΕΕ ορίζει ότι «κατά τον καθορισμό και την εφαρμογή όλων των πολιτικών και δράσεων της Ένωσης, εξασφαλίζεται υψηλού επιπέδου προστασία της υγείας του ανθρώπου»·

1. διατυπώνει αντίρρηση σχετικά με τον κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμό της Επιτροπής,

2. αναθέτει στην Πρόεδρό του να διαβιβάσει το παρόν ψήφισμα στην Επιτροπή και να την ενημερώσει ότι ο κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμός δεν μπορεί να τεθεί σε ισχύ·

3.  θεωρεί ότι ο κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμός της Επιτροπής δεν είναι συμβατός με τον στόχο και το περιεχόμενο του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 2015/2283 και ότι υπερβαίνει τις αρμοδιότητες που έχουν εκχωρηθεί στην Επιτροπή δυνάμει του άρθρου 31 του εν λόγω κανονισμού ·

4.  εκφράζει τη λύπη του για το γεγονός ότι το προτεινόμενο όριο του 50 % δεν λαμβάνει υπόψη την τεχνική και επιστημονική πρόοδο·

5.  καλεί την Επιτροπή να εφαρμόσει την αρχή της προφύλαξης, να διασφαλίσει την ασφάλεια και την ενημέρωση των καταναλωτών και να λάβει υπόψη την προσέγγιση «Μία υγεία»·

6. αναθέτει στην Πρόεδρό του να διαβιβάσει το παρόν ψήφισμα στο Συμβούλιο, καθώς και στις κυβερνήσεις και τα κοινοβούλια των κρατών μελών.

 

• [1]  ΕΕ L 327 της 11.12.2015, σ. 1.
• [2]  ΕΕ L 304 της 22.11.2011, σ. 18.
• [3]  ΕΕ L 354 της 31.12.2008, σ. 16.
• [4]  ΕΕ L 295 της 12.11.2011, σ. 1.
• [5]  ΕΕ L 295 της 12.11.2011, σ. 178.
• [6]  ΕΕ L 80 της 26.3.2010, σ. 19.
• [7]  https://www.anses.fr/fr/nanomateriaux-alimentation-premiere-application-methodologie.
• [8]  https://www.agirpourlenvironnement.org/communiques-presse/enquete-exclusive-des-analyses-revelent-la-presence-de-nanoparticules-dans-3980/.
• [9]  https://www.quechoisir.org/enquete-nanoparticules-taille-mini-doutes-maxi-n50748/.
• [10]  https://bibliotheque.60millions-mag.com/detail/publication/detail-top-right/561?issue_id=113421&switch_toc=archive.
• [11]  https://veillenanos.fr/wp-content/uploads/2023/01/Rapport-test-EN-20230113.pdf.
• [12]  https://www.foodwatch.org/de/potenziell-krebserregender-farbstoff-in-backzutaten-von-dr-oetker.
• [13] https://www.bund.net/fileadmin/user_upload_bund/publikationen/chemie/‌nanotechnologie_in_lebensmitteln_hintergrund.pdf.
• [14]   https://www.test-achats.be/sante/sante-au-quotidien/produits-testes/news/nanoparticules-affichage.
• [15]  https://www.altroconsumo.it/alimentazione/sicurezza-alimentare/news/nanoparticelle.
• [16]  https://www.ocu.org/toda-la-informacion?type=magazine-articles&magazine=ocu%20compra%20maestra&year=2019.
• [17]  https://echa.europa.eu/-/what-do-eu-citizens-think-about-nanomaterials-.
• [18]  ΕΕ C 378 της 9.11.2017, σ. 92.
• [19]  ΕΕ C 395 της 29.3.2021, σ. 28.
• [20]  https://www.efsa.europa.eu/sites/default/files/assets/corporatenanotechnology121003.pdf.
• [21]  https://veillenanos.fr/en/dossier/nanos-and-health/nanos-health-risks/.
• [22]  Γνώμη της Anses (2023): Ορισμός των νανοϋλικών: ανάλυση, προκλήσεις και αμφιλεγόμενα ζητήματα (Definition of nanomaterials: analysis, challenges and controversies), https://www.anses.fr/en/system/files/AP2018SA0168RaEN.pdf.
• [23]Σύσταση της Επιτροπής, της 10ης Ιουνίου 2022, για τον ορισμό των νανοϋλικών [C(2022) 3689] (ΕΕ C 229 της 14.6.2022, σ. 1).
• [24]  Anses (2020) : Νανοϋλικά σε προϊόντα που προορίζονται για διατροφή. Έκθεση συλλογικής εμπειρογνωμοσύνης (Nanomatériaux dans les produits destinés à l’alimentation. Rapport d’expertise collective), https://www.anses.fr/fr/system/files/ERCA2016SA0226Ra.pdf (σ. 86).