Οι εξόχως απόκεντρες περιοχές (ΕΑΠ)

H Ευρωπαϊκή Ένωση στηρίζει την ανάπτυξη των πλέον απομακρυσμένων περιοχών της, οι οποίες είναι γνωστές ως εξόχως απόκεντρες περιοχές. Αυτές είναι η Γουαδελούπη, η Γαλλική Γουιάνα, η Ρεϊνιόν, η Μαρτινίκα, το Μαγιότ και ο Άγιος Μαρτίνος (Γαλλία), οι Αζόρες και η Μαδέρα (Πορτογαλία) και οι Κανάριες Νήσοι (Ισπανία). Στόχος τούτης της στήριξης είναι η αντιστάθμιση των δυσχερειών που αντιμετωπίζουν οι περιοχές αυτές λόγω της γεωγραφικής τους θέσης.

Νομική βάση

Άρθρα 349 και 355 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ).

Ιστορικό

Κάποια τμήματα της επικράτειας ορισμένων κρατών μελών της ΕΕ βρίσκονται σε σημεία του πλανήτη που είναι ιδιαιτέρως απομακρυσμένα από την Ευρώπη. Οι περιοχές αυτές, οι λεγόμενες εξόχως απόκεντρες (ΕΑΠ), αντιμετωπίζουν σειρά δυσχερειών που οφείλονται στις γεωγραφικές ιδιομορφίες τους, όπως είναι ιδίως ο απομακρυσμένος και νησιωτικός χαρακτήρας, η μικρή έκταση, η δυσμενής μορφολογία του εδάφους και το κλίμα. Οι περιοχές αυτές εξαρτώνται οικονομικά από ευάριθμα προϊόντα (συχνά γεωργικά προϊόντα ή φυσικούς πόρους). Ως εκ τούτου, οι δυνατότητες μελλοντικής ανάπτυξής τους είναι περιορισμένες.

Σήμερα, υπάρχουν εννέα εξόχως απόκεντρες περιοχές:

• πέντε γαλλικά υπερπόντια διαμερίσματα – Μαρτινίκα, Μαγιότ, Γουαδελούπη, Γαλλική Γουιάνα και Ρεϊνιόν·
• μία γαλλική υπερπόντια κοινότητα – Άγιος Μαρτίνος·
• δύο πορτογαλικές αυτόνομες περιφέρειες – Μαδέρα και Αζόρες·
• μία ισπανική αυτόνομη κοινότητα – Κανάριες Νήσοι.

Πρέπει να επισημανθεί ότι οι εξόχως απόκεντρες περιοχές της ΕΕ είναι άλλες από τις υπερπόντιες χώρες και εδάφη (ΥΧΕ) της ΕΕ. Υπάρχουν 13 ΥΧΕ που διατηρούν συνταγματικούς δεσμούς με τη Δανία, τη Γαλλία και τις Κάτω Χώρες. Οι ΥΧΕ δεν αποτελούν τμήμα της ενιαίας αγοράς και οφείλουν να συμμορφώνονται με τις υποχρεώσεις που επιβάλλονται στις χώρες εκτός ΕΕ όσον αφορά το εμπόριο, ιδίως με τους κανόνες καταγωγής, τα υγειονομικά και φυτοϋγειονομικά πρότυπα και τα μέτρα διασφάλισης. Το άρθρο 355 ΣΛΕΕ επιτρέπει στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, κατόπιν πρωτοβουλίας του ενδιαφερόμενου κράτους μέλους, να τροποποιεί το καθεστώς οποιασδήποτε υπερπόντιας ή εξόχως απόκεντρης περιοχής της Γαλλίας, της Δανίας ή των Κάτω Χωρών, χωρίς να απαιτείται τροποποίηση της ΣΛΕΕ. Για παράδειγμα, μέχρι το τέλος του 2011, ο Άγιος Βαρθολομαίος χαρακτηριζόταν εξόχως απόκεντρη περιοχή της ΕΕ, αλλά το 2012 μετατράπηκε σε υπερπόντιο έδαφος. Το αντίστροφο συνέβη το 2014 με το Μαγιότ, που ήταν υπερπόντιο έδαφος και μετατράπηκε σε εξόχως απόκεντρη περιοχή με απόφαση του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Περίπου πέντε εκατομμύρια άνθρωποι ζουν στις εξόχως απόκεντρες περιοχές, ορισμένες από τις οποίες έχουν υποστεί σημαντική αύξηση του πληθυσμού λόγω της εισερχόμενης μετανάστευσης. Το ποσοστό φυσικής αύξησης του πληθυσμού είναι επίσης σχετικά υψηλό, καθώς ο πληθυσμός είναι πολύ μικρότερος στις περισσότερες από αυτές τις περιφέρειες από ό,τι στην ηπειρωτική ΕΕ. Το 2020 τα ποσοστά απασχόλησης σε όλες τις εξόχως απόκεντρες περιοχές ήταν χαμηλότερα από τον μέσο όρο της ΕΕ, κυμαινόμενα από 43 % στο Μαγιότ έως 71 % στις Αζόρες. Μόνο οι τελευταίες είχαν ποσοστό ανεργίας χαμηλότερο από τον μέσο όρο της ΕΕ (6,1 %), ενώ τα ποσοστά στις Κανάριες Νήσους και το Μαγιότ ήταν πάνω από τρεις φορές υψηλότερα από τον μέσο όρο. Παρά τα υψηλά ποσοστά ανεργίας, οι Κανάριες Νήσοι είναι η μόνη εξόχως απόκεντρη περιοχή στην οποία το ποσοστό των ατόμων ηλικίας 25-64 ετών με τριτοβάθμια εκπαίδευση υπερβαίνει τον μέσο όρο της ΕΕ (34,4 % το 2020).

Πίνακας: Στοιχεία σχετικά με τις εξόχως απόκεντρες περιοχές

Παρά τη μεγάλη απόσταση που τις χωρίζει από την ευρωπαϊκή ήπειρο, οι εξόχως απόκεντρες περιοχές αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η ενωσιακή νομοθεσία πρέπει να εφαρμόζεται πλήρως στην επικράτειά τους. Ωστόσο, λόγω της ιδιαίτερης γεωγραφικής τους θέσης και των συναφών δυσκολιών, οι πολιτικές της ΕΕ χρειάστηκε να προσαρμοστούν στην ειδική τους κατάσταση.

Τα σχετικά μέτρα αφορούν ιδίως τομείς όπως η τελωνειακή και εμπορική πολιτική, η φορολογική πολιτική, οι ελεύθερες ζώνες, η γεωργική και αλιευτική πολιτική και οι όροι της προμήθειας πρώτων υλών και βασικών καταναλωτικών αγαθών. Στις ανάγκες των περιοχών αυτών μπορούν επίσης να προσαρμοστούν οι κανόνες για τις κρατικές ενισχύσεις και οι προϋποθέσεις πρόσβασης στα διαρθρωτικά ταμεία και στα οριζόντια προγράμματα της ΕΕ (π.χ. ειδικές χορηγήσεις του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) για τις εξόχως απόκεντρες περιοχές).

Εκτός από τις ειδικές χορηγήσεις του ΕΤΠΑ, οι εξόχως απόκεντρες περιοχές επωφελούνται επίσης, στον τομέα της γεωργίας, από το πρόγραμμα επιλογών που σχετίζεται με τον απομακρυσμένο και νησιώτικο χαρακτήρα, που χρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Εγγυήσεων. Το πρόγραμμα αυτό εστιάζει σε δύο κύριους τύπους μέτρων:

• ειδικές ρυθμίσεις εφοδιασμού με στόχο τον μετριασμό του πρόσθετου κόστους του εφοδιασμού με προϊόντα τα οποία είναι απαραίτητα όσον αφορά την ανθρώπινη κατανάλωση, τη μεταποίηση ή ως γεωργικές εισροές·
• μέτρα στήριξης της τοπικής γεωργικής παραγωγής.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση εξακολουθεί να στηρίζει τις εξόχως απόκεντρες περιοχές μέσω επιλεγμένων ειδικών διατάξεων. Για την περίοδο 2021-2027, διέθεσε μέσω του ΕΤΠΑ πρόσθετη χρηματοδότηση ύψους 1 928 εκατ. EUR. Η ευρωπαϊκή εδαφική συνεργασία θα επιδιώξει επίσης έναν νέο στόχο (σκέλος) που ονομάζεται «συνεργασία εξόχως απόκεντρων περιοχών» (Interreg D) και θα διευκολύνει την ενσωμάτωση των εξόχως απόκεντρων περιοχών και την αρμονική ανάπτυξη των περιοχών τους. Ο προϋπολογισμός για το σκέλος αυτό ανέρχεται σε 281 εκατ. EUR. Επιπλέον, ενώ το σύνηθες ποσοστό συγχρηματοδότησης για τα προγράμματα Interreg είναι 80 %, το ποσοστό συγχρηματοδότησης για τις εξόχως απόκεντρες περιοχές ορίζεται σε 85 % κατ’ ανώτατο όριο.

Στρατηγική της ΕΕ για τις εξόχως απόκεντρες περιοχές

Τον Οκτώβριο του 2017 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε ανακοίνωση με τίτλο «Ισχυρότερη και ανανεωμένη στρατηγική εταιρική σχέση με τις εξόχως απόκεντρες περιφέρειες της ΕΕ». Η στρατηγική αυτή πρότεινε μια νέα προσέγγιση για την καλύτερη αντιμετώπιση των ειδικών αναγκών κάθε μίας από τις εννέα εξόχως απόκεντρες περιοχές της ΕΕ. Τις βοήθησε να δημιουργήσουν νέες ευκαιρίες για τους κατοίκους τους, να τονώσουν την ανταγωνιστικότητα και την καινοτομία σε τομείς όπως η γεωργία, η αλιεία ή ο τουρισμός, και να ενισχύσουν τη συνεργασία με τις γειτονικές χώρες.

Στις 3 Μαΐου 2022 η Επιτροπή ενέκρινε μια ανανεωμένη στρατηγική για τις εξόχως απόκεντρες περιοχές, η οποία αποσκοπεί στην απελευθέρωση του δυναμικού τους μέσω κατάλληλων επενδύσεων και μεταρρυθμίσεων. Αυτή βασίζεται σε δημόσια διαβούλευση, καθώς και σε στοχευμένες διαβουλεύσεις και διμερείς συναντήσεις με τα κράτη μέλη, και αξιοποιεί επίσης τη συμβολή του Κοινοβουλίου, της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής και των ίδιων των εξόχως απόκεντρων περιοχών. Με βάση πέντε βασικούς πυλώνες, η στρατηγική παρουσιάζει προτάσεις σε διάφορους τομείς, μεταξύ των οποίων η κοινωνική πολιτική, η υγεία, οι κρατικές ενισχύσεις, η ενέργεια και η διοικητική ικανότητα.

Ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου

Μολονότι όλες οι αποφάσεις σχετικά με το ποιες περιοχές αποκτούν το καθεστώς των εξόχως απόκεντρων περιοχών λαμβάνονται αποκλειστικά από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο διαδραματίζει πολύ ενεργό ρόλο στην υποστήριξη των εξόχως απόκεντρων περιοχών.

Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει εξουσίες ισοδύναμες με αυτές του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσον αφορά τη νομοθεσία που άπτεται των σημαντικότερων πολιτικών της ΕΕ, όπως είναι η περιφερειακή, η γεωργική, η αλιευτική και η εκπαιδευτική πολιτική. Στις εργασίες του, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο λαμβάνει υπόψη την ιδιαίτερη κατάσταση των εξόχως απόκεντρων περιοχών και υποστηρίζει πρωτοβουλίες που αποσκοπούν στην ενίσχυση της ανάπτυξής τους.

Κατά τις διαπραγματεύσεις για το ρυθμιστικό πλαίσιο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο υποστήριξε, καταρχήν, ότι οι εξόχως απόκεντρες περιοχές πρέπει να τυγχάνουν διαφοροποιημένης μεταχείρισης ως προς τα ποσοστά συγχρηματοδότησης και να μπορούν να επικαλούνται ειδικές διατάξεις στο πλαίσιο του ΕΤΠΑ σχετικά με παραγωγικές επενδύσεις σε επιχειρήσεις και ειδικούς κανόνες όσον αφορά τα προγράμματα της Interreg. Επιπλέον, το 2014, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ενέκρινε ψήφισμα σχετικά με τη βελτιστοποίηση της ανάπτυξης του δυναμικού των εξόχως απόκεντρων περιοχών μέσω της δημιουργίας συνεργειών μεταξύ των διαρθρωτικών ταμείων και των άλλων προγραμμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στο ίδιο ψήφισμα, υπενθύμισε τα ειδικά χαρακτηριστικά των εξόχως απόκεντρων περιοχών και επισήμανε την ανάγκη για συνέργειες μεταξύ της ενίσχυσης που παρέχουν στις εξόχως απόκεντρες περιοχές τα διαρθρωτικά ταμεία και προγραμμάτων σε επίπεδο ΕΕ όπως είναι τα Ορίζων 2020 [1], LIFE+ [2] και COSME [3].

Το 2017 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ενέκρινε ψήφισμα σχετικά με την προώθηση της συνοχής και της ανάπτυξης στις εξόχως απόκεντρες περιοχές της Ένωσης. Επικεντρώνεται στην εφαρμογή του άρθρου 349 ΣΛΕΕ και καλύπτει τομείς όπως η εμπορική πολιτική της ΕΕ, η θαλάσσια πολιτική, η αλιεία και η γαλάζια ανάπτυξη, η πολιτική συνοχής, το περιβάλλον και η ενέργεια.

Στις 14 Σεπτεμβρίου 2021 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ενέκρινε ψήφισμα με τίτλο «Προς μια ισχυρότερη εταιρική σχέση με τις εξόχως απόκεντρες περιοχές της ΕΕ». Υπογραμμίζοντας τις πολυάριθμες προόδους που επιτεύχθηκαν στο πλαίσιο του πολυετούς δημοσιονομικού πλαισίου 2021-2027, η έκθεση επισημαίνει τη σημασία της διατήρησης των ρυθμίσεων για τις εξόχως απόκεντρες περιοχές που βασίζονται στο άρθρο 349 ΣΛΕΕ και της συμφιλίωσης των διττών επιταγών της προστασίας της τοπικής παραγωγής και της αντιμετώπισης του υψηλού κόστους ζωής.

Στις 7 Ιουνίου 2022 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ενέκρινε ψήφισμα με τίτλο «Νήσοι της ΕΕ και πολιτική συνοχής: τρέχουσα κατάσταση και μελλοντικές προκλήσεις». Το ψήφισμα εκφράζει απογοήτευση για την έλλειψη οράματος της ΕΕ για τα ευρωπαϊκά νησιά και ζητεί μια σειρά δράσεων για την αντιμετώπιση των ανισοτήτων μεταξύ των εξόχως απόκεντρων περιοχών και των πλέον ανεπτυγμένων περιφερειών, με έμφαση στη γεωργία και τη γαλάζια οικονομία.

Στις 13 Ιουνίου 2023 το Κοινοβούλιο ενέκρινε ψήφισμα σχετικά με την αξιολόγηση της νέας ανακοίνωσης της Επιτροπής για τις εξόχως απόκεντρες περιοχές. Το ψήφισμα ζητεί καλύτερη εφαρμογή του άρθρου 349 ΣΛΕΕ και δράσεις υπέρ του ανθρώπινου δυναμικού, της γαλάζιας οικονομίας, του κλίματος, της ψηφιακής μετάβασης και του διαστήματος, μεταξύ άλλων.

 

Frédéric Gouardères

04-2025