Γενικές αρχές της βιομηχανικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης

H βιομηχανική πολιτική της ΕΕ αποσκοπεί στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της ευρωπαϊκής βιομηχανίας, εξασφαλίζοντας με τον τρόπο αυτό ότι θα μπορεί να διατηρήσει τον ρόλο της ως κινητήριας δύναμης για βιώσιμη ανάπτυξη και απασχόληση στην Ευρώπη. Η ψηφιακή μετάβαση και η μετάβαση σε μια ουδέτερη, από πλευράς ανθρακούχων εκπομπών, οικονομία είχαν ως αποτέλεσμα την υιοθέτηση ποικίλων στρατηγικών για να εξασφαλιστούν καλύτερες συνθήκες-πλαίσιο για την οικονομία της ΕΕ. Ο αντίκτυπος της πανδημίας COVID-19 και ο πόλεμος στην Ουκρανία αποτέλεσαν το έναυσμα για να επανατεθούν επί τάπητος τα ζητήματα της οικονομικής ανάκαμψης, της ανασυγκρότησης και της οικοδόμησης ανθεκτικότητας.

Νομική βάση

Το άρθρο 173 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ).

Στόχοι

Η βιομηχανική πολιτική έχει οριζόντιο χαρακτήρα και αποσκοπεί στη διασφάλιση ευνοϊκών γενικών συνθηκών για την βιομηχανική ανταγωνιστικότητα. Είναι καλά ενσωματωμένη σε μια σειρά άλλων πολιτικών της ΕΕ όπως αυτές που αφορούν το εμπόριο, την εσωτερική αγορά, την έρευνα και καινοτομία, την απασχόληση, την προστασία του περιβάλλοντος, την άμυνα και τη δημόσια υγεία. Η βιομηχανική πολιτική της ΕΕ έχει συγκεκριμένα τους εξής στόχους: 1) «να επιταχύνει την προσαρμογή της βιομηχανίας στις διαρθρωτικές μεταβολές», 2) «να προαγάγει ευνοϊκό περιβάλλον για την ανάληψη πρωτοβουλιών και την ανάπτυξη των επιχειρήσεων στο σύνολο της Ένωσης, και ιδίως των μικρομεσαίων επιχειρήσεων», 3) «να προαγάγει περιβάλλον που να ευνοεί τη συνεργασία μεταξύ των επιχειρήσεων», και 4) «να βελτιώσει την εκμετάλλευση του βιομηχανικού δυναμικού των πολιτικών στους τομείς της καινοτομίας, της έρευνας και της τεχνολογικής ανάπτυξης» (άρθρο 173 της ΣΛΕΕ).

Επιτεύγματα

A. Εισαγωγή

Τα μέσα της βιομηχανικής πολιτικής της ΕΕ έχουν ως στόχο να δημιουργήσουν τις γενικές συνθήκες εντός των οποίων οι επιχειρηματίες και οι επιχειρήσεις θα μπορούν να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και να αξιοποιούν τις ιδέες και τις ευκαιρίες τους. Εντούτοις, η βιομηχανική πολιτική οφείλει να λαμβάνει υπόψη τις ιδιαίτερες ανάγκες και τα χαρακτηριστικά κάθε επιμέρους τομέα. Οι ετήσιες ευρωπαϊκές εκθέσεις περί ανταγωνιστικότητας αναλύουν τα πλεονεκτήματα και τις αδυναμίες της οικονομίας της ΕΕ γενικότερα και, ειδικότερα, της βιομηχανίας της και είναι δυνατόν να οδηγήσουν σε διατομεακές ή τομεακές πρωτοβουλίες πολιτικής.

B. Προς μια ολοκληρωμένη βιομηχανική πολιτική

Ενώ στις δεκαετίες του 1980 και του 90, τα θεσμικά όργανα της ΕΕ επικεντρώθηκαν κυρίως στη δημιουργία μιας ενιαίας αγοράς, η δημιουργία της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης και η διεύρυνση της ΕΕ έστρεψαν την προσοχή προς την κατεύθυνση της βιομηχανικής πολιτικής. Τον Οκτώβριο του 2005, η ανακοίνωση της Επιτροπής με τίτλο «εφαρμογή του κοινοτικού προγράμματος της Λισαβόνας: Πλαίσιο πολιτικής για την ενίσχυση του μεταποιητικού τομέα της ΕΕ — προς μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση της βιομηχανικής πολιτικής» (COM(2005)0474) καθόρισε την πρώτη στην ιστορία της ΕΕ ολοκληρωμένη προσέγγιση της βιομηχανικής πολιτικής με βάση συγκεκριμένο πρόγραμμα εργασίας διατομεακών και τομεακών πρωτοβουλιών.

Κατά τα έτη που ακολούθησαν, οι κύριες δράσεις που αναλήφθηκαν επικεντρώθηκαν, μεταξύ άλλων, στη διασφάλιση της βιωσιμότητας της κατανάλωσης και της παραγωγής (COM (2008) 0397), στην προώθηση της πρόσβασης σε μη ενεργειακές κρίσιμες πρώτες ύλες (COM (2008) 0699)και στην ανάπτυξη βασικών τεχνολογιών γενικής εφαρμογής (ΒΤΓΕ) εντός του πλαισίου πολιτικής της (COM (2009) 0512).

C. Από τη στρατηγική «Ευρώπη 2020» στη νέα βιομηχανική στρατηγική

Το 2010, η στρατηγική της Λισαβόνας αντικαταστάθηκε από τη στρατηγική «Ευρώπη 2020» («Ευρώπη 2020 – Στρατηγική για έξυπνη, διατηρήσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη» (COM(2010)2020). Η νέα στρατηγική προώθησε επτά εμβληματικές πρωτοβουλίες, τέσσερις εκ των οποίων είναι ιδιαίτερα σημαντικές προκειμένου να ενισχυθεί η ανταγωνιστικότητα της βιομηχανίας της ΕΕ: «Ένωση καινοτομίας» (COM(2010)0546), «Ψηφιακό Θεματολόγιο για την Ευρώπη» (COM(2010)0245). «Ολοκληρωμένη βιομηχανική πολιτική για την εποχή της παγκοσμιοποίησης», (COM(2010)0614); Και «Νέες δεξιότητες για νέες θέσεις εργασίας», (COM(2008) 0868). Η ανακοίνωση της Επιτροπής με τίτλο «Βιομηχανική Πολιτική: ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας» (COM(2011)0642), η οποία εγκρίθηκε το 2011, ζητούσε εκτεταμένες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, καθώς και συνεκτικές και συντονισμένες πολιτικές σε όλα τα κράτη μέλη με σκοπό να ενισχυθεί η οικονομική και βιομηχανική ανταγωνιστικότητα της ΕΕ και να ευνοηθεί η μακροπρόθεσμη βιώσιμη ανάπτυξη.

Το 2012, η Επιτροπή εξέδωσε την ανακοίνωση με τίτλο «Επικαιροποίηση της ανακοίνωσης για τη Βιομηχανική Πολιτική — Μια ισχυρότερη Ευρωπαϊκή Βιομηχανία για την Ανάπτυξη και την Οικονομική Ανάκαμψη» (COM(2012)0582), η οποία αποσκοπεί στην ενίσχυση των επενδύσεων στον τομέα της καινοτομίας, με επικέντρωση σε έξι τομείς προτεραιότητας με μεγάλες προοπτικές από απόψεως δυνατοτήτων: προηγμένες κατασκευαστικές τεχνολογίες για καθαρή παραγωγή· βασικές τεχνολογίες ευρείας εφαρμογής· προϊόντα βιολογικής προέλευσης· βιώσιμη βιομηχανική και κατασκευαστική πολιτική και πρώτες ύλες· καθαρά οχήματα και σκάφη· και ευφυή δίκτυα.

Το 2014 η Επιτροπή εξέδωσε την ανακοίνωση «Για μια Ευρωπαϊκή Βιομηχανική Αναγέννηση» (COM(2014)0014). Η ανακοίνωση αυτή επικεντρώθηκε στην αντιστροφή της βιομηχανικής παρακμής και στην επίτευξη του στόχου που προβλέπει ότι έως το 2020 το 20% του ΑΕΠ πρέπει να προέρχεται από μεταποιητικές δραστηριότητες. Αυτή η πολιτική συμπληρώθηκε το 2016 από την ανακοίνωση με τίτλο «Ψηφιοποίηση της ευρωπαϊκής βιομηχανίας – Τα πλήρη οφέλη από την ψηφιακή ενιαία αγορά» (COM(2016)0180), η οποία έδωσε έμφαση στον ψηφιακό μετασχηματισμό και εστίασε στην αντιμετώπιση των σχετικών προκλήσεων, όπως η χρηματοδότηση, η τυποποίηση των ΤΠΕ, τα μαζικά δεδομένα και οι δεξιότητες. Επιπλέον, η πρωτοβουλία για τις νεοφυείς και τις αναπτυσσόμενες επιχειρήσεις (COM(2016)0733), που ξεκίνησε το 2016, είχε ως στόχο να δώσει στους πολλούς καινοτόμους επιχειρηματίες της Ευρώπης κάθε δυνατή ευκαιρία να συστήσουν εταιρείες με παγκόσμια πρωτοπορία.

Κλάδοι όπως οι ΤΠΕ, ο χάλυβας, το τσιμέντο, τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα και οι χημικές ουσίες συμπεριλήφθηκαν στον ευρείας κλίμακας χάρτη πορείας βασικών δράσεων που θεσπίστηκε το 2019 με την ανακοίνωση της Επιτροπής με τίτλο «Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία» (COM(2019)0640), η οποία αποσκοπούσε στην κινητοποίηση της βιομηχανίας για μια καθαρή και κυκλική οικονομία. Στην ανακοίνωσή της τον Ιανουάριο 2020 σχετικά με το πρώτο ετήσιο πρόγραμμα εργασίας (COM(2020)0037), η Επιτροπή τόνισε ότι η θέση της ΕΕ ως ψηφιακού πρωτοπόρου θα ενισχυθεί από μια ευρωπαϊκή στρατηγική για τα δεδομένα και μια Λευκή Βίβλο για την τεχνητή νοημοσύνη. Τον Μάρτιο 2020, η Επιτροπή παρουσίασε την ανακοίνωση «Μια νέα βιομηχανική στρατηγική για την Ευρώπη» (COM(2020)0102) με σκοπό να βοηθήσει την ευρωπαϊκή βιομηχανία να τεθεί επικεφαλής της διττής μετάβασης στην κλιματική ουδετερότητα και στην ψηφιακή πρωτοπορία και να ενισχύσει την ανταγωνιστικότητα και τη στρατηγική αυτονομία της Ευρώπης.

Ωστόσο, η δρομολόγηση αυτής της στρατηγικής συνέπεσε με την έναρξη της πανδημίας COVID-19 και προηγήθηκε της κατάρτισης του σχεδίου NextGenerationEU (Ευρωπαϊκό Μέσο Ανάκαμψης). Για τον λόγο αυτό, οι δημιουργοί της στρατηγικής δεν μπόρεσαν να λάβουν υπόψη τους τον αντίκτυπο της πανδημίας στους βιομηχανικούς κλάδους της ΕΕ. Ανταποκρινόμενο στις επιπτώσεις της πανδημίας COVID-19 στις αλυσίδες εφοδιασμού της βιομηχανίας και στην ανταγωνιστικότητα της ΕΕ, το Κοινοβούλιο εξέδωσε το ψήφισμά του τον Απρίλιο του 2020 σχετικά με τη συντονισμένη δράση της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την καταπολέμηση της πανδημίας COVID-19 και των συνεπειών της. Το Νοέμβριο του 2020 οι βουλευτές του ΕΚ ζήτησαν από την Επιτροπή να παρουσιάσει μια αναθεωρημένη βιομηχανική στρατηγική.

Για τον λόγο αυτό, η Επιτροπή επικαιροποίησε την ευρωπαϊκή βιομηχανική στρατηγική (COM(2021)0350) τον Μάιο του 2021, με έμφαση στην ανθεκτικότητα της ενιαίας αγοράς της ΕΕ, στις εξαρτήσεις της ΕΕ σε βασικούς στρατηγικούς τομείς και στη στήριξη των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων (ΜΜΕ) και των νεοφυών επιχειρήσεων, καθώς και στην επιτάχυνση της πράσινης και της ψηφιακής μετάβασης. Τον Σεπτέμβριο του 2020, η Επιτροπή είχε ήδη εγκρίνει σχέδιο δράσης για τις κρίσιμες πρώτες ύλες, το οποίο περιλάμβανε μελέτη προβλέψεων σχετικά με τις κρίσιμες πρώτες ύλες για στρατηγικές τεχνολογίες και τομείς έως το 2030 και το 2050.

Τον Φεβρουάριο του 2021, η Επιτροπή παρουσίασε σχέδιο δράσης για τις συνέργειες μεταξύ της μη στρατιωτικής, της αμυντικής και της διαστημικής βιομηχανίας (COM (2021) 0070) για την περαιτέρω ενίσχυση του τεχνολογικού πλεονεκτήματος της Ευρώπης και τη στήριξη της βιομηχανικής της βάσης. Το σχέδιο αποσκοπεί στην ενίσχυση της ευρωπαϊκής καινοτομίας με τη διερεύνηση του ανατρεπτικού δυναμικού των τεχνολογιών στο σημείο τομής μεταξύ αμυντικών, διαστημικών και μη στρατιωτικών χρήσεων, όπως το υπολογιστικό νέφος, οι επεξεργαστές, η εργασία στον κυβερνοχώρο, οι κβαντικές τεχνολογίες και η τεχνητή νοημοσύνη.

D. Η εποχή του μηδενικού ισοζυγίου

Το νέο «Βιομηχανικό σχέδιο της Πράσινης Συμφωνίας για την εποχή των μηδενικών καθαρών εκπομπών» (COM(2023)0062) παρουσιάστηκε από την Επιτροπή την 1η Φεβρουαρίου 2023 και καθορίζει μια ευρωπαϊκή προσέγγιση για την τόνωση της βιομηχανίας μηδενικού ισοζυγίου εκπομπών της ΕΕ, μέσω:

1.  μέτρων για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της βιομηχανίας μηδενικού ισοζυγίου της ΕΕ.

Τα μέτρα αυτά περιλαμβάνουν τις ακόλουθες τρεις νομοθετικές προτάσεις που υπέβαλε η Επιτροπή στις 14 Μαρτίου 2023:

i.  Την «πράξη για τη βιομηχανία μηδενικού ισοζυγίου εκπομπών» της 16 Μαρτίου 2023 (COM (2023) 0161), η οποία αποσκοπεί στην απλούστευση του κανονιστικού πλαισίου για την παραγωγή βασικών τεχνολογιών, στον καθορισμό στόχων για τη βιομηχανική ικανότητα της ΕΕ το 2030, στις ταχείες διαδικασίες αδειοδότησης, στην προώθηση της ανάπτυξης ευρωπαϊκών προτύπων για βασικές τεχνολογίες και στην ενθάρρυνση των δημόσιων αρχών να αγοράζουν πιο καθαρές τεχνολογίες μέσω δημόσιων συμβάσεων.

ii.  Την «πράξη για τις κρίσιμες πρώτες ύλες» της 16ης Μαρτίου 2023 (COM(2023)0160), η οποία αποσκοπεί στη βελτίωση της ασφάλειας του εφοδιασμού για τις πρώτες ύλες που απαιτούνται για τη διασφάλιση της μετάβασης σε μηδενικό ισοζύγιο εκπομπών.

iii.  Την μεταρρύθμιση του σχεδιασμού της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας, ώστε να καταστεί η αγορά πιο ανθεκτική, να μειωθεί ο αντίκτυπος των τιμών του φυσικού αερίου στους λογαριασμούς ηλεκτρικής ενέργειας και να υποστηριχθεί η ενεργειακή μετάβαση.

2.  Τα μέτρα για την αύξηση και την επιτάχυνση της πρόσβασης σε εθνική/ενωσιακή δημόσια χρηματοδότηση και ιδιωτική χρηματοδότηση.

Το νέο προσωρινό πλαίσιο κρίσης και μετάβασης για τις κρατικές ενισχύσεις αποσκοπεί στην απλούστευση της χορήγησης κρατικών ενισχύσεων για την ανάπτυξη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και την απαλλαγή των βιομηχανικών διεργασιών από τις ανθρακούχες εκπομπές, παρέχοντας στα κράτη μέλη τη δυνατότητα να χορηγούν υψηλότερα επίπεδα ενισχύσεων για την παραγωγή στρατηγικών τεχνολογιών μηδενικού ισοζυγίου εκπομπών, ώστε να αντιστοιχούν στις ενισχύσεις που λαμβάνουν οι ανταγωνιστές που είναι εγκατεστημένοι σε τρίτες χώρες. Η Επιτροπή ενέκρινε επίσης τροποποίηση του γενικού κανονισμού απαλλαγής κατά κατηγορία (ΓΚΑΚ), παρέχοντας στα κράτη μέλη μεγαλύτερη ευελιξία όσον αφορά τον σχεδιασμό και την εφαρμογή μέτρων στήριξης σε βασικούς τομείς για τη βιομηχανία μηδενικού ισοζυγίου εκπομπών, χωρίς την προηγούμενη έγκριση της Επιτροπής.

Η προσέγγιση της εποχής του μηδενικού ισοζυγίου περιλαμβάνει επίσης μέτρα για την ανάπτυξη κατάλληλα ειδικευμένου εργατικού δυναμικού και μέτρα που αφορούν την παγκόσμια συνεργασία και το διεθνές εμπόριο.

E. Προγράμματα στήριξης της ΕΕ

Ένας μεγάλος αριθμός πολιτικών, προγραμμάτων και πρωτοβουλιών, που καλύπτουν ευρύ φάσμα τομέων, συμβάλλουν σήμερα στη βιομηχανική πολιτική της ΕΕ. Παραδείγματα πρωτοβουλιών με ειδικό κονδύλιο του προϋπολογισμού είναι μεταξύ άλλων: η πολιτική συνοχής, το πρόγραμμα «Ορίζων Ευρώπη (2021-2027)», ο μηχανισμός «Συνδέοντας την Ευρώπη» και το πρόγραμμα της ΕΕ για την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων και τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις (COSME). Επιπλέον, το Επενδυτικό Σχέδιο για την Ευρώπη και το Ευρωπαϊκό Ταμείο Στρατηγικών Επενδύσεων (ΕΤΣΕ) αποσκοπούν στην κινητοποίηση τουλάχιστον 500 δισ. ευρώ για ιδιωτικές και δημόσιες επενδύσεις έως το 2020. Δύο επαναλαμβανόμενες προτεραιότητες είναι οι ΜΜΕ και η καινοτομία.

Ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου

Οι αλλαγές του Μάαστριχτ στη Συνθήκη της ΕΚ συμπεριέλαβαν θέματα βιομηχανικής πολιτικής για πρώτη φορά – επίτευγμα που μπορεί να αποδοθεί σε πρωτοβουλίες του Κοινοβουλίου, το οποίο συνέβαλε στην ενθάρρυνση της διαδικασίας αναδιοργάνωσης του τομέα του χάλυβα και ζήτησε να ακολουθηθεί μια πλέον δυναμική πολιτική στους βιομηχανικούς τομείς. Έκτοτε, το Κοινοβούλιο έχει εγκρίνει πολυάριθμα ψηφίσματα τα οποία έχουν ενισχύσει περαιτέρω την βιομηχανική πολιτική της ΕΕ. Ορισμένα από τα πιο πρόσφατα παρατίθενται κατωτέρω:

• Στο ψήφισμά του στις 9 Μαρτίου 2011, σχετικά με την Βιομηχανική Πολιτική για την εποχή της παγκοσμιοποίησης, το Κοινοβούλιο παροτρύνει την Επιτροπή να αποδώσει μεγαλύτερη έμφαση στην ανανέωση, την ανταγωνιστικότητα και τη βιωσιμότητα της βιομηχανίας και να αναπτύξει μια φιλόδοξη, οικολογικά αποδοτική και πράσινη βιομηχανική στρατηγική για την ΕΕ·
• το ψήφισμά του της 26ης Οκτωβρίου 2011 σχετικά με την Ατζέντα για τις νέες δεξιότητες και θέσεις εργασίας στο οποίο υπογραμμίζει τη σημασία της ανάπτυξης στενότερης συνεργασίας μεταξύ ερευνητικών ιδρυμάτων και βιομηχανίας.
• το ψήφισμά του, της 4ης Φεβρουαρίου 2014, σχετικά με το σχέδιο δράσης για μια ανταγωνιστική και βιώσιμη χαλυβουργία στην Ευρώπη,
• το ψήφισμά του της 9ης Ιουνίου 2016, σχετικά με την ανταγωνιστικότητα του ευρωπαϊκού κλάδου προμήθειας σιδηροδρομικού υλικού·
• το ψήφισμά του της 12ης Σεπτεμβρίου 2017 σχετικά με τη Στρατηγική Διαστήματος για την Ευρώπη·
• το ψήφισμά του της 12ης Φεβρουαρίου 2019 σχετικά με μια ολοκληρωμένη ευρωπαϊκή βιομηχανική πολιτική για την τεχνητή νοημοσύνη και τη ρομποτική·
• το ψήφισμά του της 17ης Απριλίου 2020 σχετικά με τη συντονισμένη δράση της ΕΕ για την καταπολέμηση της πανδημίας COVID-19 και των συνεπειών της·
• η απόφασή του της 18ης Ιουνίου 2020 για τη σύσταση και τον καθορισμό των αρμοδιοτήτων, της αριθμητικής σύνθεσης και της διάρκειας της θητείας της ειδικής επιτροπής για την τεχνητή νοημοσύνη στην ψηφιακή εποχή·
• το ψήφισμά του της 25ης Νοεμβρίου 2020 σχετικά με μια νέα βιομηχανική στρατηγική για την Ευρώπη·
• το ψήφισμά του της 15ης Σεπτεμβρίου 2022 σχετικά με την εφαρμογή της επικαιροποιημένης νέας βιομηχανικής στρατηγικής για την Ευρώπη: ευθυγράμμιση των δαπανών με την πολιτική».
• το ψήφισμά του της 18ης Ιανουαρίου 2023 σχετικά με την εφαρμογή της κοινής πολιτικής ασφάλειας και άμυνας — ετήσια έκθεση 2022, στο οποίο εκφράζεται ικανοποίηση για την εξαγγελία της Επιτροπής ότι πρόκειται να παρουσιάσει διαστημική πολιτική για την ασφάλεια και άμυνα.
• το ψήφισμά του της 16ης Φεβρουαρίου 2023 σχετικά με μια στρατηγική της ΕΕ για την τόνωση της βιομηχανικής ανταγωνιστικότητας, του εμπορίου και των ποιοτικών θέσεων εργασίας, στο οποίο αναφέρεται ότι η ευρωπαϊκή βιομηχανική στρατηγική θα πρέπει να σχεδιαστεί με τρόπο ώστε να διασφαλιστεί η ηγετική θέση της Ευρώπης στον τομέα των τεχνολογιών καθαρής ενέργειας, να βελτιωθεί η υφιστάμενη βιομηχανική βάση για να εξασφαλιστούν θέσεις εργασίας υψηλής ποιότητας και οικονομική ανάπτυξη για όλους τους Ευρωπαίους, προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι της Πράσινης Συμφωνίας.
• Τη θέση του, της 14 Σεπτεμβρίου 2023, για την έγκριση τροποποιήσεων του προτεινόμενου κανονισμού σχετικά με πλαίσιο για τη διασφάλιση ασφαλούς και βιώσιμου εφοδιασμού με κρίσιμες πρώτες ύλες.

Για περισσότερες πληροφορίες επί του θέματος, επισκεφθείτε τον ιστότοπο της Επιτροπής Βιομηχανίας, Έρευνας και Ενέργειας.

 

Corinne Cordina

10-2023