Financiering van de trans-Europese netwerken

De trans-Europese netwerken (TEN’s) worden ten dele gefinancierd door de Europese Unie en ten dele door de lidstaten. De financiële steun van de EU is bedoeld als katalysator; de lidstaten moeten het grootste deel van de financiering opbrengen. De financiering van de TEN’s kan ook worden aangevuld met middelen uit de structuurfondsen en van de Europese Investeringsbank of met bijdragen uit de particuliere sector. In 2013 werd met de oprichting van de financieringsfaciliteit voor Europese verbindingen (CEF) een belangrijke hervorming in alle TEN’s ingevoerd. In 2021 is de CEF vernieuwd.

Rechtsgrond

Titel XVI van het Verdrag betreffende werking van de Europese Unie, waarvan artikel 171 bepaalt dat projecten van algemeen belang die voldoen aan de in de richtsnoeren neergelegde eisen, in aanmerking komen voor EU-steun.

Verordening (EU) 2021/1153 van het Europees Parlement en de Raad van 7 juli 2021 tot vaststelling van de Connecting Europe Facility en tot intrekking van Verordeningen (EU) nr. 1316/2013 en (EU) nr. 283/2014.

Doelstellingen

De algemene doelstellingen van de CEF omvatten het aanleggen, ontwikkelen, moderniseren en voltooien van de trans-Europese netwerken in de vervoers-, energie- en digitale sector (3.5.1) en het faciliteren van grensoverschrijdende samenwerking op het gebied van hernieuwbare energie, rekening houdend met de langetermijntoezeggingen op het gebied van decarbonisatie en het doel om het Europese concurrentievermogen te vergroten.

Resultaten

A. Het vaststellen van algemene voorwaarden voor projectfinanciering

Over het algemeen fungeerde de EU-financiering als een katalysator voor het opstarten van projecten. De lidstaten moeten het grootste deel van de financiering opbrengen, behalve als het gaat om middelen uit het Cohesiefonds, waarin de EU traditiegetrouw een meer substantiële inbreng had.

De eerste beginselen voor financiering werden vastgelegd in Verordening (EG) nr. 2236/95 van de Raad van 18 september 1995 tot vaststelling van algemene regels voor het verlenen van financiële bijstand van de Gemeenschap op het gebied van trans-Europese netwerken.

1. De EU-projectsteun komt in een of meerdere van de volgende vormen voor:

• medefinanciering van projectgebonden studies en andere technische ondersteuningsmaatregelen (de bijdrage van de EU beloopt gewoonlijk niet meer dan 50 % van de totale kosten);
• bijdragen in de premies voor garanties voor leningen van het Europees Investeringsfonds of andere financiële instellingen;
• rentesubsidies voor leningen die zijn verstrekt door de Europese Investeringsbank (EIB) of andere publieke of particuliere financiële instellingen;
• rechtstreekse subsidies voor investeringen, in naar behoren gemotiveerde gevallen.

2. Bij de selectie van projecten zijn de volgende criteria geleidelijk vastgesteld:

• EU-steun voor telecommunicatie- en energienetwerken mag de concurrentieverhoudingen tussen bedrijven in de betrokken sector niet verstoren;
• de projecten moeten bijdragen aan de verwezenlijking van de netwerkdoelstellingen;
• de projecten moeten economisch levensvatbaar zijn;
• het uitvoeringsstadium van de projecten en het stimulerende effect van de EU-steun;
• de directe of indirecte gevolgen voor milieu en werkgelegenheid, die steeds vaker in steeds betere kosten-batenanalyses, milieueffectrapportages enz. onderzocht worden;
• de verschillende onderdelen van de projecten moeten qua timing op elkaar afgestemd zijn, bijvoorbeeld wanneer het grensoverschrijdende projecten betreft.

De ondersteunde projecten moesten in overeenstemming zijn met het EU-recht en de diverse vormen van EU-beleid, vooral wanneer het milieubescherming, concurrentie en de aanbesteding van overheidscontracten betreft. Bij opeenvolgende verordeningen tot vaststelling van algemene regels voor het verlenen van financiële EU-bijstand, zijn een aantal nieuwe elementen toegevoegd, waaronder:

• meerjarenprogramma’s en jaarprogramma’s op het gebied van transport en energie voor de verlening van EU-steun aan geselecteerde projecten;
• de EU-steun voor studies werd beperkt tot 50 % ongeacht om welk project het ging, en de steun voor prioritaire projecten op transportgebied werd teruggebracht tot 10 tot 30 % (met een maximum van 30 % voor de grensoverschrijdende gedeelten van prioritaire projecten);
• risicokapitaal ging deel uitmaken van en werd gekoppeld aan de financiële steun van de EU;
• het financiële kader voor de periode 2007-2013 voorzag in 8 168 miljoen EUR steun voor de TEN’s, waarvan 8 013 miljoen EUR voor vervoer (TEN-V) en 155 miljoen EUR voor energie (TEN-E).

Op 14 december 2021 heeft de Commissie een wetgevingsvoorstel (COM(2021)0812) gepubliceerd om de richtsnoeren het trans-Europees vervoersnetwerk te herzien en af te stemmen op de doelstellingen van de Europese Green Deal en de klimaatdoelstellingen van de EU-klimaatwet. De voorgestelde verordening heeft tot doel de Europese vervoerscorridors en horizontale prioriteiten te coördineren. Doel is ook ervoor te zorgen dat er vooruitgang wordt geboekt met elke corridor en horizontale prioriteit en dat dit op samenhangende wijze gebeurt. Daarom zal de Commissie het advies van de Europese coördinatoren voor de kernnetwerkcorridors moeten inwinnen wanneer zij aanvragen voor EU-financiering uit de CEF voor Europese vervoerscorridors of horizontale prioriteiten binnen het mandaat van de Europese coördinatoren onderzoekt. De Europese coördinatoren moeten nagaan of de door de lidstaten voorgestelde projecten voor cofinanciering uit de CEF in overeenstemming zijn met de prioriteiten van het werkplan.

Op 27 juli 2022 heeft de Commissie een gewijzigd voorstel ingediend om rekening te houden met de gewijzigde geopolitieke context, met een uitbreiding van vier Europese vervoerscorridors tot Oekraïne en Moldavië. Het mandaat van het Parlement voor onderhandelingen met de Raad is in april 2023 aangenomen. Het is de bedoeling om nog tijdens de huidige zittingsperiode, vóór de verkiezingen van 2024, een definitief akkoord te bereiken.

Op 15 december 2020 heeft de Commissie een voorstel tot herziening van Verordening (EU) nr. 347/2013 betreffende richtsnoeren voor de trans-Europese energie-infrastructuur (TEN-E) vastgesteld om de modernisering van de grensoverschrijdende energie-infrastructuur in Europa beter te ondersteunen en de doelstellingen van de Europese Green Deal te verwezenlijken. De herziene Verordening (EU) 2022/869 draagt derhalve bij tot de verwezenlijking van de streefcijfers voor energie en klimaat van de Unie voor 2030 en haar doelstelling om uiterlijk in 2050 klimaatneutraal te zijn, en tot het waarborgen van interconnecties, energiezekerheid, markt- en systeemintegratie, concurrentie die alle lidstaten ten goede komt en betaalbare energieprijzen. De richtsnoeren maken grotendeels een einde aan de EU-steun voor nieuwe aardgas- en olieprojecten en voeren verplichte duurzaamheidscriteria in voor alle projecten van gemeenschappelijk belang (PGB’s).

Als reactie op de instabiliteit en de verstoring van de mondiale energiemarkt door de Russische inval in Oekraïne heeft de Commissie in mei 2022 het REPowerEU-plan gepresenteerd, met als tweeledig doel de klimaatcrisis aan te pakken en een einde te maken aan de afhankelijkheid van de EU van Russische fossiele brandstoffen, die als economisch en politiek wapen worden gebruikt. De voorgestelde maatregelen zijn gericht op energiebesparing, diversificatie van de energievoorziening (onder meer door de invoer van LNG) en de versnelde invoering van hernieuwbare energie (waaronder groene waterstof). Het plan omvat een aantal aanvullende investeringen in gasinfrastructuur, die op ongeveer 10 miljard EUR worden geraamd, ter aanvulling van de bestaande PGB-lijst. Daarnaast wordt een snellere uitrol van PGB’s voor elektriciteit van essentieel belang geacht voor de aanpassing van het elektriciteitsnet aan toekomstige behoeften; die uitrol zal via de CEF worden ondersteund.

B. Overige financieringsmogelijkheden

1. Structuur- en cohesiefondsen van de EU

In de periode 2000-2006 hebben deze fondsen – in het bijzonder via het Cohesiefonds – voor ongeveer 26 miljard EUR bijgedragen aan TEN-projecten in Griekenland, Ierland (tot 2003), Portugal, Spanje en de EU-10-lidstaten. Die laatste kregen 2,48 miljard EUR aan pretoetredingssteun toebedeeld. Daarnaast is aan deze landen 4,24 miljard EUR uit het Cohesiefonds toegekend en 2,53 miljard EUR uit de overige structuurfondsen. Van deze pretoetredings- en cohesiefondssteun in zijn geheel is ongeveer 50 %, een bedrag van 3,9 miljard EUR, toegekend aan TEN-V-projecten.

2. Bijdragen van de Europese Investeringsbank (EIB)

Voor de leningen van de EIB gelden geen gebiedsbeperkingen. Ze worden toegekend op grond van bankcriteria, waaronder de financiële haalbaarheid van een project (m.a.w. het vermogen tot terugbetaling), maar ook de technische en ecologische uitvoerbaarheid ervan. Zo heeft de EIB in de periode 1995-2005 in totaal voor ongeveer 65 miljard EUR aan leningen voor TEN-projecten verstrekt.

C. Het financiële kader voor 2020-2027

De Commissie heeft op 2 mei 2018 haar voorstel voor de volgende langetermijnbegroting van de EU ingediend. Dit werd gevolgd door wetgevingsvoorstellen voor 37 sectorale programma’s, waaronder landbouw, Erasmus en Horizon Europa. Als reactie op de ongekende crisis als gevolg van COVID-19 heeft de Commissie op 27 mei 2020 het tijdelijke herstelinstrument NextGenerationEU voorgesteld, met een begroting van 750 miljard EUR, alsook gerichte verhogingen van de EU-begroting voor 2021-2027. De staatshoofden en regeringsleiders van de EU hebben uiteindelijk in juli 2020 een politiek akkoord bereikt, dat in november 2020 door het Parlement en de Raad is bekrachtigd.

Financieringsfaciliteit voor Europese verbindingen

De EU hanteert sinds december 2013 een nieuw TEN-infrastructuurbeleid met een budget van meer dan 30,4 miljard EUR voor de periode tot en met 2020 en ruim 33,7 miljard EUR voor de periode 2021-2027: de financieringsfaciliteit voor Europese verbindingen (CEF).

A. Algemene doelstellingen

De CEF heeft tot doel:

• de trans-Europese netwerken in de vervoers-, energie- en digitale sector aan te leggen, te ontwikkelen, te moderniseren en te voltooien en grensoverschrijdende samenwerking op het gebied van hernieuwbare energie te faciliteren, rekening houdend met de langetermijntoezeggingen op het gebied van decarbonisatie en het doel om het Europese concurrentievermogen te vergroten;
• slimme, duurzame en inclusieve groei te bewerkstelligen;
• territoriale, sociale en economische cohesie te bevorderen;
• en de toegang tot en de integratie van de interne markt te verbeteren, dit alles met de nadruk op het faciliteren van synergieën tussen de vervoers-, de energie- en de digitale sector.

1. In de transportsector wordt steun uitgetrokken voor projecten van gemeenschappelijk belang die tot doel hebben:

• efficiënte, onderling verbonden en multimodale netwerken en infrastructuur voor slimme, interoperabele, duurzame, inclusieve, toegankelijke, veilige en beveiligde mobiliteit te bevorderen, in overeenstemming met de doelstellingen van Verordening (EU) nr. 1315/2013; en
• delen van het TEN-T aan te passen met het oog op het tweeërlei gebruik van de vervoersinfrastructuur om zowel de civiele als de militaire mobiliteit te verbeteren.

2. In de energiesector wordt steun verleend met als doel:

• bij te dragen tot de verdere integratie van een efficiënte en concurrerende interne energiemarkt en de interoperabiliteit van netwerken over de grenzen en sectoren heen, het koolstofvrij maken van de economie vergemakkelijken, energie-efficiëntie bevorderen en de voorzieningszekerheid waarborgen; en
• grensoverschrijdende samenwerking op het gebied van energie, inclusief hernieuwbare energie te faciliteren.

3. In de digitale sector verleent de CEF steun voor:

• de uitrol van en de toegang tot veilige en beveiligde netwerken met een zeer hoge capaciteit, waaronder 5G-netwerken, voor een grotere veerkracht en capaciteit van digitale backbonenetwerken op het grondgebied van de Unie door verbindingen met naburige gebieden, en voor de digitalisering van vervoers- en energienetwerken.

B. CEF-begroting 2021-2027

In het kader van de EU-begroting voor 2021-2027 heeft de Commissie op 6 juni 2018 voorgesteld het CEF-programma te verlengen na 2020, met als algemene doelstelling het ondersteunen van investeringen in Europese infrastructuurnetwerken in de vervoers-, de energie- en de telecommunicatiesector (COM(2018)0438). De voorgestelde totale CEF-begroting bedroeg 42,3 miljard EUR (in lopende prijzen) en voorziet specifiek in een bedrag van 30,6 miljard EUR voor vervoer, 8,65 miljard EUR voor energie en 3 miljard EUR voor digitale netwerken. Synergieën tussen de drie sectoren en intensievere grensoverschrijdende samenwerking op het gebied van hernieuwbare energie behoren tot de belangrijkste gebieden waarop de CEF in de periode na 2020 moet worden gericht om de digitalisering en het koolstofarm maken van de EU-economie te versnellen. Bovendien stelde de Commissie voor om 60 % van de totale CEF-begroting te bestemmen voor klimaatdoelstellingen.

Op het gebied van vervoer is de CEF bedoeld voor het versnellen van de voltooiing van beide lagen van het TEN-T, de invoering van Europese systemen voor verkeersbeheer, zoals het Europees beheersysteem voor het spoorverkeer en het ATM-onderzoeksproject voor het gemeenschappelijk Europees luchtruim, en het ondersteunen van de overgang naar slimme, duurzame, inclusieve en veilige mobiliteit door de invoering van een Europees netwerk van oplaadinfrastructuur voor alternatieve brandstoffen. In het voorstel wordt ervan uitgegaan dat met de nieuwe CEF ook steun zal worden verleend aan de civiele/militaire vervoersinfrastructuur voor tweeërlei gebruik, teneinde de Europese vervoersnetwerken aan te passen aan de militaire behoeften en de militaire mobiliteit in de EU te verbeteren. In aansluiting hierop heeft de Commissie in november 2022 ook een “actieplan militaire mobiliteit 2.0” aangenomen om te zorgen voor beter verbonden en veiliger militaire mobiliteit.

Naar aanleiding van de COVID-19-pandemie heeft de Commissie op 27 mei 2020 haar aangepaste voorstel voor het meerjarig financieel kader (MFK) gepubliceerd (COM(2020)0442). De buitengewone bijeenkomst van de Europese Raad van juli 2020 heeft echter geleid tot een verlaging van de voorgestelde financiering voor de CEF-begroting voor vervoer (EUCO 22/20). Op 16 december 2020 heeft het Europees Parlement de verordening betreffende het MFK voor 2021-2027 goedgekeurd.

In maart 2021 hebben de onderhandelaars van de Raad en het Parlement, in overeenstemming met de conclusies van de Europese Raad van juli 2020, een voorlopig akkoord bereikt om de financiering als volgt te verdelen:

• vervoerssector: 25,81 miljard EUR, waarvan 11,29 miljard EUR voor landen die steun uit het Cohesiefonds ontvangen;
• energiesector: 5,84 miljard EUR;
• digitale sector: 2,06 miljard EUR.

Op het gebied van vervoer zal CEF 2.0 bijdragen tot onderling verbonden en multimodale netwerken om weg-, spoorweg-, binnenvaart- en zeevaart-infrastructuur en veilige en beveiligde mobiliteit te ontwikkelen en te moderniseren. Er zal prioriteit worden gegeven aan verdere ontwikkeling van de trans-Europese vervoers-netwerken (TEN-T), met de nadruk op missing links en grensoverschrijdende projecten met EU-meerwaarde. 1,56 miljard EUR van de begroting voor vervoer dient ter financiering van grote spoorwegprojecten tussen cohesielanden.

De Raad heeft op 16 juni 2021 een gemeenschappelijk standpunt bereikt en het akkoord is op 7 juli 2021 in tweede lezing door het Parlement aangenomen (Verordening (EU) 2021/1153).

Rol van het Europees Parlement

Het Parlement heeft er, ter ondersteuning van de TEN’s, steeds op aangedrongen prioriteit te geven aan de financiering van milieuvriendelijkere vormen van vervoer. Zo is voor vervoersinfrastructuurprojecten bepaald dat minimaal 50 % van de steun moet worden besteed aan spoorwegprojecten (met inbegrip van gecombineerd vervoer) en maximaal 25 % aan wegprojecten. Tevens heeft het Parlement erop gewezen dat de Commissie moet toezien op de coördinatie en consistentie van projecten die steun ontvangen uit de EU-begroting, via de EIB, het Cohesiefonds, het Europees Fonds voor regionale ontwikkeling en andere financieringsinstrumenten van de Unie.

Nadat de Raad eind 2005 besloot fors in het oorspronkelijke Commissievoorstel te snoeien, heeft het Parlement tijdens daaropvolgende onderhandelingen over de financiële aspecten van het voorstel verzocht om het bedrag voor de TEN’s te verhogen. In het uiteindelijke akkoord met de Raad heeft het Parlement voor de verwezenlijking van de TEN’s een verhoging van 500 miljoen EUR en aanvullende EIB-financiering weten te bedingen.

Op 7 juni 2011 heeft het Parlement in het kader van de herziening van de regels voor de toepassing van wegvervoersheffingen (de “eurovignetrichtlijn”) zijn goedkeuring gehecht aan het met de Raad bereikte compromis om ten minste 15 % van de opbrengst van de externekostenheffingen en infrastructuurheffingen van elke lidstaat te gebruiken voor de financiering van TEN-V-projecten teneinde het vervoer duurzamer te maken. Het is de bedoeling dat dit percentage gestaag oploopt.

Met zijn betrokkenheid bij het vormgeven van de CEF-verordening (een gezamenlijke inspanning van drie rapporteurs, over twee parlementaire commissies en alle fracties heen) heeft het Parlement een belangrijke rol op zich genomen in het zeker stellen van omvangrijke EU-middelen voor de TEN’s voor de periode 2014-2020.

Bij het nemen van besluiten over de jaarlijkse EU-begrotingen heeft het Parlement aandacht besteed aan de kredieten voor zowel de CEF als Horizon 2020. In zijn resolutie van 8 juli 2015 over het mandaat voor de trialoog over de ontwerpbegroting 2016 liet het Parlement weten ingenomen te zijn met de gebruikmaking van de marge voor onvoorziene uitgaven om zo een​deel van de uitgaven die nodig zijn voor de financiering van het garantiefonds van het Europees Fonds voor strategische investeringen van 8 miljard EUR te dekken, in plaats van uitsluitend afhankelijk te zijn van de bezuinigingen op de CEF en Horizon 2020. Het Parlement herinnerde echter aan het uiteindelijke doel om, voor zover mogelijk, de gevolgen voor de twee programma’s tot een minimum te beperken. Het Parlement herinnerde echter aan het uiteindelijke doel om, voor zover mogelijk, de gevolgen voor de twee programma’s tot een minimum te beperken, en heeft daarom aangedrongen op verdere compensatie van de bezuinigingen op Horizon 2020 en de CEF, zodat deze programma’s hun doelstellingen volledig kunnen verwezenlijken.

Bovendien heeft het Parlement in zijn resolutie van 9 maart 2016 over de algemene richtsnoeren voor het opstellen van de begroting 2017 herhaald dat het zich inzet voor de versterking van Horizon 2020 en de CEF door middel van de jaarlijkse begrotingsprocedure om zo veel mogelijk te compenseren voor de tijdens de onderhandelingen over de oprichting van het EFSI overeengekomen CEF-bezuinigingen.

Als reactie op het voorstel van de Europese Commissie van 2018 inzake de CEF na 2020 hebben de Commissie vervoer en toerisme (TRAN) en de Commissie industrie, onderzoek en energie (ITRE) een gezamenlijk ontwerpverslag opgesteld. De drie rapporteurs zijn het erover eens dat het voorstel van de Commissie niet ambitieus genoeg is wat de CEF-toewijzing voor vervoer betreft en wijzen op de investeringsbehoeften van de sector, naast de voordelen die een betere connectiviteit kan opleveren voor de EU. Zij benadrukten ook dat de regels van de CEF verder moeten worden vereenvoudigd en dat moet worden gezorgd voor samenhang tussen de verschillende EU-fondsen ter ondersteuning van projecten in de vervoers-, de energie- en de digitale sector. De rapporteurs wijzen erop dat de parlementaire controle op de prioriteiten van de CEF moet worden versterkt en dat de wijze waarop er toezicht op wordt uitgeoefend, moet worden verbeterd.

Het gezamenlijk verslag werd in november 2018 door beide commissies goedgekeurd en omvatte een verhoging van de begroting voor vervoersprojecten met ongeveer 10 %. In april 2019 heeft het Parlement het besluit in eerste lezing vastgesteld. De definitieve wettekst is juli 2021 ondertekend.

In februari 2019 heeft het Parlement zijn goedkeuring gehecht aan het wetgevingsverslag over het stroomlijnen van TEN-T-maatregelen, dat richtsnoeren voor financiële steun bevat. Een nieuwe bepaling neemt de naleving van de in de CEF-verordening vastgestelde termijnen in aanmerking als een van de selectiecriteria voor projecten die bij de CEF worden ingediend. In september 2019 werden interinstitutionele onderhandelingen geopend, op 17 juni 2020 werd een akkoord bereikt en op 20 juli 2021 werd de definitieve wettekst bekendgemaakt (Richtlijn (EU) 2021/1187).

In juli 2020 heeft het Parlement een resolutie aangenomen waarin het het akkoord over maatregelen naar aanleiding van de COVID-19-pandemie verwelkomt als een positieve stap, maar zijn teleurstelling uitspreekt over onder meer bezuinigingen op de subsidiecomponent van het herstelfonds.

In zijn resolutie van 10 juli 2020 over de herziening van de richtsnoeren voor de trans-Europese energie-infrastructuur heeft het Parlement benadrukt dat ervoor moet worden gezorgd dat de uitgaven en de selectie van PGB’s in overeenstemming zijn met de verbintenissen uit hoofde van de Overeenkomst van Parijs.

In zijn standpunt van 5 april 2022 over de herziene TEN-E-verordening heeft het Parlement gedurende een overgangsperiode (tot eind december 2029) financiering uitgetrokken voor projecten die de huidige aardgasinfrastructuur herbestemmen voor het vervoer en de opslag van waterstof.

Meer informatie over dit onderwerp is te vinden op de website van de Commissie vervoer en toerisme en de Commissie industrie, onderzoek en energie.

 

Davide Pernice / Kristi Polluveer / Ariane Debyser

04-2023