Maatregelen op het gebied van consumentenbescherming
De Europese maatregelen op het gebied van consumentenbescherming zijn gericht op het beschermen van de gezondheid, de veiligheid en de economische en juridische belangen van Europese consumenten, ongeacht waar in de Europese Unie zij wonen, reizen of aankopen doen. Er zijn zowel EU-voorschriften met betrekking tot fysieke transacties als met betrekking tot elektronische handel, en er zijn algemene voorschriften en specifieke voorschriften voor bepaalde producten zoals geneesmiddelen, genetisch gemodificeerde organismen, tabak, cosmetica, speelgoed en explosieven.
Rechtsgrond
Artikelen 114 en 169 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (VWEU).
Doelstellingen
Ervoor zorgen dat alle consumenten in de Europese Unie - ongeacht waar in de Unie zij wonen, reizen of aankopen doen - een hoog gemeenschappelijk niveau van bescherming genieten tegen risico’s en gevaren voor hun veiligheid en economische belangen, en de consumenten meer mogelijkheden bieden om voor hun eigen belangen op te komen.
Wat is er bereikt?
A. Bescherming van de gezondheid en veiligheid van consumenten
1. Maatregelen van de Unie op het gebied van de volksgezondheid en het tabaksgebruik (2.2.4)
2. Levensmiddelen (2.2.6)
3. Geneesmiddelen (2.2.5)
4. Stelsel voor algemene productveiligheid en markttoezicht
In Richtlijn 2001/95/EG zijn veiligheidsnormen voor consumentenproducten vastgesteld. Als een product een groot risico vormt, moet het worden gemeld via Rapex, een systeem voor snelle informatie-uitwisseling tussen de lidstaten en de Commissie. Deze richtlijn zal op 13 december 2024 worden vervangen door een nieuwe richtlijn inzake algemene productveiligheid, die gericht is op alomvattend risicobeheer, verbeterde traceerbaarheid, strenger toezicht, specifieke verantwoordelijkheden voor bedrijven en onlinemarktplaatsen, verplichte melding van ongevallen en gestructureerde terugroepprocedures met rechtsmiddelen voor consumenten.
5. Veiligheid van cosmetische producten, explosieven voor civiel gebruik en speelgoed
In Verordening (EG) nr. 1223/2009, die sinds 11 juli 2013 van kracht is, wordt de veiligheid van cosmetische producten door middel van de juiste etikettering gewaarborgd. Richtlijnen 2014/28/EU en 2008/43/EG en Besluit 2004/388/EG hebben betrekking op de veiligheid van civiele explosieven, bijgewerkt in de Richtlijnen 2014/28/EU en 2013/29/EU. Richtlijn 2009/48/EG gaat over de veiligheid van speelgoed, waarbij de relevante normen worden vastgesteld door het Europees Comité voor Normalisatie.
6. Betaalbare communicatie voor bedrijven en consumenten (2.1.8)
B. Bescherming van de economische belangen van consumenten
1. Diensten van de informatiemaatschappij, elektronische verkoop, elektronische en grensoverschrijdende betalingen
Aanbieders van onlinediensten in de EU, met inbegrip van verschillende onlineactiviteiten worden geregeld in de richtlijn inzake elektronische handel (2000/31/EG). Deze richtlijn is bijgewerkt met de digitaledienstenverordening, die op 19 oktober 2022 werd aangenomen. Gelijke kosten voor grensoverschrijdende betalingen in euro tussen de lidstaten worden in andere handelingen gewaarborgd, zoals Richtlijn (EU) 2015/2366 en Verordening (EU) nr. 2021/1230.
2. Televisie zonder grenzen
In Richtlijn 2010/13/EU wordt voorzien in vrij verkeer met betrekking tot uitzendingen, de bescherming van openbare belangen zoals culturele diversiteit en de bescherming van minderjarigen. De richtlijn heeft betrekking op reclames voor alcohol, tabak en medicijnen, evenals telewinkelen en expliciete inhoud. Gebeurtenissen van groot maatschappelijk belang moeten gratis worden uitgezonden, ongeacht exclusieve rechten die zijn gekocht door op abonnementsbasis aangeboden tv-kanalen.
3. Op afstand gesloten overeenkomsten en buiten verkoopruimten gesloten overeenkomsten, de verkoop van en de garanties voor goederen en oneerlijke bedingen in overeenkomsten
Sinds 13 juni 2014 worden oudere richtlijnen vervangen en gewijzigd door de richtlijn consumentenrechten (2011/83/EU). In deze richtlijn worden de consumentenrechten versterkt door regels vast te stellen inzake informatieverstrekking, herroepingsrechten en contractuele bepalingen. Op 11 mei 2022 werd er een voorstel ingediend om Richtlijn 2002/65/EG betreffende de verkoop op afstand van financiële diensten aan consumenten bij te werken, waarover momenteel wordt onderhandeld door de EU-instellingen.
4. Oneerlijke handelspraktijken en vergelijkende en misleidende reclame
Richtlijn 2005/29/EG heeft betrekking op oneerlijke handelspraktijken van ondernemingen jegens consumenten, met inbegrip van misleidende activiteiten en dwang. Misleidende en vergelijkende reclame wordt geregeld door Richtlijn 2006/114/EG. Er werden herzieningen voorgesteld om lacunes aan te pakken, hetgeen heeft geleid tot Richtlijn (EU) 2019/2161, waarin de regels inzake consumentenbescherming werden gemoderniseerd en aangescherpt. Wat oneerlijke praktijken betreft, heeft de Commissie interne markt en consumentenbescherming (IMCO) in april 2022 een openbare hoorzitting gehouden over de handhaving van consumentenrechten bij de aanschaf van producten van buiten de EU.
5. Aansprakelijkheid voor producten met gebreken en prijsaanduidingen
In Richtlijn 1999/34/EG worden producenten verantwoordelijk gesteld voor schade die veroorzaakt is door producten met gebreken, waarbij de consument binnen drie jaar moet bewijzen dat er sprake is van schade, gebreken en oorzakelijk verband. In Richtlijn 98/6/EG is het weergeven van verkoop- en eenheidsprijzen verplicht gesteld om productvergelijkingen te vergemakkelijken. In Richtlijn 1999/44/EG worden productgaranties gewaarborgd, waarbij handelaars gebreken die zich binnen twee jaar na levering voordoen, moeten aanpakken. Deze richtlijn werd in 2011 bijgewerkt en later vervangen door Richtlijn (EU) 2019/771.
6. Consumentenkrediet en hypothecair krediet
In Richtlijn 2008/48/EG wordt de informatie over consumentenkrediet gestandaardiseerd en wordt consumenten een herroepingstermijn van 14 dagen geboden en de mogelijkheid om vervroegd af te lossen. In juni 2021 stelde de Commissie updates voor om het toepassingsgebied uit te breiden, de reclame-informatie te stroomlijnen, de precontractuele informatie te verfijnen, de regels voor kredietwaardigheidsbeoordeling te verbeteren en de toegankelijkheid van financiële voorlichting en schuldadvies in de lidstaten te bevorderen. Richtlijn 2014/17/EU bevat richtsnoeren voor consumentenkredietovereenkomsten die gekoppeld zijn aan niet-zakelijk onroerend goed. Doel is een eengemaakte hypotheekmarkt tot stand te brengen ten behoeve van consumenten waarmee hoge normen worden opgelegd aan kredietverstrekkers en kredietbemiddelaars[1].
7. Pakketreizen, in deeltijd gebruikt vastgoed en diensten voor kortetermijnverhuur van accommodatie
Dankzij Richtlijn (EU) 2015/2302 worden consumenten beschermd bij het boeken van pakketreizen of gecombineerde reizen. Richtlijn 2008/122/EG is gericht op gebruik van vastgoed in deeltijd en er wordt voorzien in duidelijke contractinformatie en een herroepingstermijn van 14 dagen. In november 2022 heeft de Commissie een verordening voorgesteld voor het verzamelen en delen van gegevens over kortetermijnverhuur van accommodatie om uitdagingen zoals betaalbare huisvesting aan te pakken en een doeltreffend lokaal beleid te waarborgen.
8. Luchtvervoer
Verordening (EG) nr. 261/2004 en Verordening (EG) nr. 2027/97 hebben betrekking op de schadevergoeding voor passagiers in verband met vluchten en de aansprakelijkheid van vervoerders na ongevallen. Verordening (EG) nr. 80/2009 heeft betrekking op geautomatiseerde boekingssystemen voor het luchtvervoer, waarbij gelijke deelname en informatieverspreiding worden gewaarborgd. Er worden ook gemeenschappelijke criteria voor vlieg- en vrachttarieven vastgesteld. In Verordening (EG) nr. 300/2008 zijn naar aanleiding van de terroristische aanslagen van 9/11 normen voor de beveiliging van de luchtvaart vastgesteld.
9. Energiemarkten
Het derde energiepakket van de EU (aangenomen in 2009) had tot doel de interne energiemarkt te versterken en kwesties als de transparantie van de detailhandelsmarkt aan te pakken. Met Richtlijn 2012/27/EU wordt consumenten gemakkelijk toegang gegeven tot hun energieverbruiksgegevens. Verordening (EU) 2017/1369 schrijft voor dat gegevens over het energieverbruik van huishoudelijke apparaten duidelijk worden aangegeven zodat mensen met kennis van zaken aankopen kunnen doen. EU-burgers kunnen hun woning aansluiten op energienetwerken en zijn vrij om elke energieleverancier in hun gebied kiezen.
10. Netwerk van Europese consumentencentra (ECC-net of “euroloketten”) en de portaalsite “Uw Europa”
Het ECC-net helpt consumenten bij grensoverschrijdende transacties en werkt samen met Europese netwerken zoals EBG-NET (financieel), Solvit (interne markt) en het Europees justitieel netwerk. De portaalsite Uw Europa biedt gedetailleerde consumenteninformatie over een breed scala aan onderwerpen. Met de verordening tot oprichting van één digitale toegangspoort (Verordening (EU) 2018/1724) werden verbeteringen doorgevoerd.
C. Bescherming van de juridische belangen van de consument
1. Alternatieve procedures voor geschillenbeslechting en onlinegeschillenbeslechting
Alternatieve geschillenbeslechting biedt consumenten en ondernemers buitengerechtelijke oplossingen om conflicten op te lossen via derden zoals bemiddelaars. In verschillende EU-richtlijnen en -resoluties worden beginselen voor alternatieve geschillenbeslechting vastgelegd, worden goedkopere en snellere rechtsmiddelen voor consumenten geboden, worden opties voor het verkrijgen van een (rechterlijk) bevel tegen grensoverschrijdende commerciële inbreuken geïntroduceerd en worden mogelijkheden geboden voor zowel online als offline geschillenbeslechting. Met Verordening (EU) nr. 524/2013 is een EU-breed platform voor onlinebeslechting van consumentengeschillen opgericht, dat sinds februari 2016 toegankelijk is.
2. Europees justitieel netwerk in burgerlijke en handelszaken en de verplichting tot samenwerking voor nationale autoriteiten
Bij Besluit 2001/470/EG is een Europees justitieel netwerk opgericht om burgers bij grensoverschrijdende geschillen bij te staan, de justitiële samenwerking te verbeteren en praktische informatie te verstrekken. In Verordening (EG) 2006/2004 is een netwerk van nationale autoriteiten opgericht om de EU-wetgeving inzake consumentenbescherming te handhaven. Dit verplicht hen sinds 29 december 2005 om samen te werken bij het waarborgen van de naleving van het recht van de Unie en bij het aanpakken van inbreuken door middel van wettelijke maatregelen zoals het doen staken van inbreuken.
3. Representatieve vorderingen ter bescherming van de collectieve belangen van consumenten
In Richtlijn 2009/22/EG wordt het doen staken van inbreuken in het raam van de bescherming van de consumentenbelangen gestandaardiseerd. In Richtlijn 2014/104/EU wordt toegestaan dat degenen die schade hebben geleden door overtredingen van de mededingingswetgeving schadevergoeding kunnen vorderen. In Richtlijn (EU) 2020/1828 werd het systeem voor het doen staken van inbreuken uitgebreid om daarin meer EU-instrumenten voor collectieve belangen van consumenten op te nemen en schadevergoedingsmethoden vast te stellen.
D. Maatregelen naar aanleiding van de uitbraak van COVID-19
Tijdens de pandemie hebben de Commissie en de consumentenbeschermingsautoriteiten in de lidstaten, als gevolg van een toename van het aantal onregelmatigheden online, een gemeenschappelijk standpunt inzake samenwerking op het gebied van consumentenbescherming uitgebracht, waarin zij er bij onlineplatforms op aandringen illegale marketing aan te pakken. Zij benadrukten ook het belang van de bestrijding van desinformatie door middel van een gezamenlijke mededeling. In het kader van grenscontroles en reisbeperkingen heeft de Commissie op 18 maart 2020 richtsnoeren uitgebracht om de consistente toepassing van de consumentenrechten in de EU te waarborgen. EU-burgers genieten unieke bescherming voor alle vervoerswijzen. De vervoerder moet terugbetaling of een alternatieve route aanbieden voor geannuleerde diensten.
De rol van het Europees Parlement
Het Parlement werkt aan de verbetering van de EU-wetgeving inzake consumentenbescherming en zorgt voor een evenwicht tussen markt- en consumentenbelangen. Deze inspanningen worden gestuurd door de Nieuwe consumentenagenda 2020-2025, de “new deal” voor consumenten, de Europese Green Deal en het actieplan voor de circulaire economie. Europese consumenten profiteren van maatregelen ter versterking van de interne markt van de EU, met name van het initiatief voor de digitale eengemaakte markt. Dit initiatief omvat regelgeving inzake roamingtarieven, internetconnectiviteit, overdraagbaarheid van online-inhoud, grensoverschrijdende pakketbezorging, algemene gegevensbescherming en geoblocking, de richtlijn tot vaststelling van het Europees wetboek voor elektronische communicatie en het vrije verkeer van niet-persoonsgebonden gegevens en de richtlijn inzake auteursrechten in de digitale eengemaakte markt[2].
In een resolutie van november 2020 pleitte het Parlement voor een actualisering van de richtlijn inzake algemene productveiligheid (RAPV) om ervoor te zorgen dat de regels inzake markttoezicht relevant zijn voor zowel offline- als onlineproducten en om de uitdagingen van opkomende technologieën zoals artificiële intelligentie en robotica aan te pakken. In een onderzoek uit 2022 voor de commissie IMCO werd gewezen op de noodzaak van een herziening van de RAPV om rekening te houden met deze nieuwe technologieën. Daarnaast heeft het Parlement de consumentenbescherming in het digitale tijdperk besproken en de nadruk gelegd op krachtige maatregelen voor onlinemarktplaatsen door middel van de digitaledienstenverordening, zoals benadrukt tijdens een workshop over de elektronische handel in februari 2020 en in een aantal onderzoeken[3]. Deskundigen en belanghebbenden hebben erop aangedrongen dat in de digitaledienstenverordening krachtige maatregelen moeten worden vastgesteld ter bescherming van de consumenten in verband met onlinemarktplaatsen.
Recent onderzoek heeft betrekking op verschillende aspecten van consumentenbescherming. In een onderzoek[4] uit oktober 2020 werd gesproken over “loot boxes” in videospellen en hun potentieel om als toegangspoort tot gokken te fungeren, met name onder jongeren. De commissie IMCO heeft in december 2022 een ontwerpuitvoeringsverslag over consumentenbescherming bij onlinevideospellen goedgekeurd.
In januari 2021 werd een briefing[5] gepubliceerd over de terugbetaling en vergoeding in geval van annulering of vertraging van vervoer: rechten en de handhaving ervan, met details over consumentenrechten uit hoofde van de EU-wetgeving voor annuleringen van vervoer, met name in verband met de COVID-19-pandemie. In een ander onderzoek[6] werd het effect van gerichte reclame op de keuze van de consument onderzocht en werd gewezen op de voordelen van gepersonaliseerde advertenties, maar werden er ook zorgen geuit over de transparantie, de gerichtheid op kwetsbare consumenten en “donkere patronen” die consumentenbeslissingen kunnen manipuleren. De IMCO-commissie heeft in maart 2022 een openbare hoorzitting gehouden om de risico’s van donkere patronen voor consumenten aan te pakken.
Op 28 oktober 2021 hield de commissie IMCO een openbare hoorzitting over “dual quality”-producten op de interne markt (producten met een identieke verpakking/branding/marketing maar met een uiteenlopende kwaliteit/verschillen in samenstelling). Tijdens die hoorzitting wezen deskundigen van consumentenverenigingen en bedrijfsorganisaties op de problemen waartoe “dual quality”-producten hebben geleid, zowel voor consumenten als voor het bedrijfsleven, onder meer wat betreft de voorlichting aan consumenten over de verschillende kenmerken van de producten. Zij bespraken ook manieren om de voorlichting aan consumenten over dit fenomeen te verbeteren.
Een maand later, op 9 december 2021, stemde de commissie IMCO over het ontwerpverslag over de tenuitvoerlegging van de richtlijn speelgoedveiligheid die tot doel heeft ervoor te zorgen dat alleen veilig speelgoed op de markt van de Unie wordt verkocht.
In februari 2022 werd een onderzoek[7] gepubliceerd over het effect van influencers op reclame en consumentenbescherming, waarbij bezorgdheid werd geuit over misleidende inhoud en de promotie van onveilige producten in de snel groeiende marketing door influencers. De digitaledienstenverordening en de digitalemarktenverordening zijn gericht op het vergroten van de transparantie en het vaststellen van regels voor online-aanbieders van platformdiensten (poortwachters) – cruciale onderwerpen als het gaat om de activiteiten van influencers. In een ander onderzoek[8] uit september 2022 werden rekening-courantfaciliteiten in de EU geanalyseerd, waaruit aanzienlijke verschillen in rentevoeten tussen de lidstaten naar voren kwamen. De auteurs pleitten voor strengere en billijkere regelgeving, met name waar de rentevoeten het hoogst zijn.
In november 2022 werd een onderzoek gepubliceerd over de steeds vaker voorkomende praktijk van gepersonaliseerde prijsstelling, waarbij de prijzen worden afgestemd op individuele consumenten op basis van gegevensanalyse en vaak zonder dat zij zich hier volledig bewust van zijn. Deze strategie kan de winst voor verkopers maximaliseren door misbruik te maken van de bereidheid van consumenten om te betalen. Dit geeft aanleiding tot ethische bezwaren en een mogelijke weerstand van de consument als gevolg van vermeende oneerlijkheid en het effect op de prijstransparantie en -vergelijking. Momenteel is gepersonaliseerde prijsstelling op grond van de EU-wetgeving toegestaan, behalve wanneer deze in strijd is met de antidiscriminatiewetgeving. Bepalingen in nieuwe EU-richtlijnen, zoals artikel 6, lid 1, punt e), van de richtlijn consumentenrechten, vereisen enige openbaarmaking van gepersonaliseerde prijsstellingspraktijken, maar deze bepalingen worden als onvoldoende beschouwd. Gezien het verzet van consumenten tegen dit soort prijzen zou toekomstige regelgeving prijsdiscriminatie kunnen verbieden die leidt tot prijzen die hoger zijn dan normaal. Nieuwe regels kunnen ook de informatieverplichtingen uitbreiden en verduidelijken en de handhaving vergemakkelijken door de bewijslast om te keren in gevallen van vermoedelijke gepersonaliseerde prijsstelling.
De Commissie zal Richtlijn (EU) 2015/2302 betreffende pakketreizen opnieuw evalueren, voortbouwend op de inzichten van de nieuwe consumentenagenda van 2020 en het verslag van 2021 over de toepassing van de richtlijn. Deze herevaluatie is bedoeld om te bevestigen of er in de richtlijn consequent sterke consumentenbescherming wordt geboden, ook tijdens insolventie, en staat stil bij de lessen die zijn getrokken uit de COVID-19-crisis, in overeenstemming met de strategie voor duurzame en slimme mobiliteit. De verwachte wijzigingen kunnen bestaan uit het stroomlijnen van het onderscheid tussen gekoppelde reisarrangementen en pakketreizen, het vereenvoudigen van de informatievereisten met behoud van de waarborgen voor consumenten en het verduidelijken van regels zoals die betreffende vrijwillige vouchers. De Commissie is van plan in het laatste kwartaal van 2023 herzieningen van de wetgeving voor te stellen, vergezeld van een effectbeoordeling.
Meer informatie over dit onderwerp vindt u op de website van de Commissie interne markt en consumentenbescherming.
Christina Ratcliff / Jordan De Bono / Barbara Martinello