W tej nocie tematycznej przedstawiono zakres uprawnień Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE), w którego skład wchodzą dwa sądy: właściwy Trybunał Sprawiedliwości i Sąd. TSUE rozpatruje różne rodzaje skarg zgodnie z zapisami art. 19 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE), art. 251-281 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE), art. 136 Traktatu Euratom oraz załączonego do Traktatów protokołu nr 3 w sprawie Statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.
A. Bezpośrednie skargi przeciwko państwom członkowskim lub instytucjom, organom, urzędom bądź agencjom Unii Europejskiej
Trybunał Sprawiedliwości jest właściwy do rozpatrywania skarg przeciwko państwom lub instytucjom, które nie dopełniły zobowiązań wynikających z prawa UE.
1. Skargi o stwierdzenie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego
Skargi te są wnoszone:
Rola Trybunału:
2. Skargi o stwierdzenie nieważności lub skargi na bezczynność wniesione przeciwko instytucjom Unii Europejskiej
Przedmiot: sprawy, w których skarżący domaga się uchylenia środka, stawiając zarzut niezgodności z prawem UE (uchylenie: art. 263 TFUE), lub – w razie naruszenia prawa UE – sprawy, w których instytucja, organ, urząd lub agencja zaniechały działania (art. 265 TFUE).
Wniesienie skargi: skarga może zostać wniesiona przez państwa członkowskie, same instytucje lub przez każdą osobę fizyczną lub prawną, jeżeli dotyczy środka (w szczególności rozporządzenia, dyrektywy lub decyzji) przyjętego przez instytucję, organ, urząd lub agencję UE i skierowanego do tych podmiotów.
Rola Trybunału: Trybunał orzeka o nieważności aktu lub stwierdza zaniechanie działania – w takim przypadku instytucja, która dopuściła się uchybienia, jest zobowiązana do przyjęcia niezbędnych środków, które zapewnią wykonanie wyroku Trybunału (art. 266 TFUE).
3. Inne skargi bezpośrednie
Jako że Sąd jest właściwy dla rozpatrywania w pierwszej instancji wszystkich spraw z art. 263, 265, 268, 270 i 272 TFUE, do Trybunału Sprawiedliwości wnosi się tylko skargi na decyzje Komisji o nałożeniu kar na przedsiębiorstwa (art. 261), a także skargi przewidziane w statucie Trybunału Sprawiedliwości (zmienionym rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE, Euratom) nr 741/2012 z dnia 11 sierpnia 2012 r., rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE, Euratom) 2015/2422 z dnia 16 grudnia 2015 r. i rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE, Euratom) 2016/1192 z dnia 6 lipca 2016 r.). Artykuł 51 statutu Trybunału Sprawiedliwości przewiduje, że na zasadzie odstępstwa od zasady określonej w art. 256 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Trybunał Sprawiedliwości jest właściwy do orzekania w przedmiocie skarg, o których mowa w art. 263 i 265 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, wniesionych przez państwo członkowskie:
Trybunał jest również właściwy do orzekania w przedmiocie skarg określonych w tych samych artykułach, wniesionych przez jedną z instytucji Unii na akt Parlamentu Europejskiego, Rady, obu tych instytucji stanowiących wspólnie lub Komisji lub na bezczynność tych instytucji, jak również w przypadkach skarg jednej z instytucji Unii na akt lub bezczynność Europejskiego Banku Centralnego.
B. Skargi pośrednie: sprawa ważności wniesiona do sądu krajowego (art. 267 TFUE – tryb prejudycjalny)
Sądy krajowe są zasadniczo zobowiązane do stosowania prawa unijnego, gdy wymaga tego dana sprawa. Jeśli jednak przed sądem krajowym zostanie podniesiona kwestia wykładni prawa unijnego, sąd ten może zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym. Jeżeli sprawa toczy się przed sądem najwyższej instancji, sąd ten jest zobowiązany wnieść sprawę do Trybunału Sprawiedliwości. Generalnie sąd krajowy przedstawia pytanie (pytania) w sprawie wykładni lub ważności przepisu prawa UE w formie orzeczenia sądowego i zgodnie z krajowymi przepisami proceduralnymi. Sekretariat powiadamia o wniosku strony postępowania krajowego oraz państwa członkowskie i instytucje Unii Europejskiej. Podmioty te mają dwa miesiące na przedstawienie Trybunałowi uwag pisemnych.
C. Właściwość sądu drugiej instancji
Trybunał Sprawiedliwości jest także właściwy do orzekania w sprawie odwołań od wyroków i postanowień Sądu, przy czym odwołania muszą ograniczać się do kwestii prawnych. Odwołanie nie ma skutku zawieszającego.
Jeżeli odwołanie zostanie uznane za dopuszczalne i uzasadnione, Trybunał Sprawiedliwości uchyla orzeczenie Sądu i sam rozstrzyga sprawę; w przeciwnym razie musi zwrócić sprawę Sądowi do ponownego rozpoznania.
Trybunał Sprawiedliwości okazał się bardzo ważnym czynnikiem integracji europejskiej, a zdaniem niektórych – wręcz jej siłą napędową.
A. Ogólnie
Wyrokiem z 5 lutego 1963 r. w sprawie Van Gend & Loos Trybunał wprowadził zasadę, że prawo wspólnotowe ma bezpośrednie zastosowanie w sądach państw członkowskich. Podobnie wyrok Trybunału z 15 lipca 1964 r. w sprawie Costa przeciwko ENEL miał podstawowe znaczenie w procesie definiowania prawa wspólnotowego jako niezależnego systemu mającego pierwszeństwo przed przepisami prawa krajowego. Należy wspomnieć także inne istotne wyroki w sprawie ochrony praw człowieka, takie jak wyrok z 14 maja 1974 r. w sprawie Nold, w którym Trybunał stwierdził, że podstawowe prawa człowieka są integralną częścią ogólnych zasad prawa, na których straży stoi Trybunał (zob. notę 4.1.1).
B. W konkretnych dziedzinach
Jedną z najważniejszych zasług Trybunału było wprowadzenie zasady, zgodnie z którą nie można dokonywać sztywnej wykładni Traktatów, lecz należy je rozpatrywać w świetle stopnia integracji i celów określonych w samych Traktatach. Zasada ta umożliwiła stanowienie prawa w dziedzinach, które nie są przedmiotem szczególnych postanowień Traktatu, na przykład w dziedzinie walki z zanieczyszczeniem: w wyroku z 13 września 2005 r. w sprawie Komisja przeciwko Radzie Trybunał umożliwił Unii Europejskiej przyjmowanie środków z zakresu prawa karnego, jeżeli są „konieczne” do osiągnięcia wyznaczonego celu w zakresie ochrony środowiska.
W 2017 r., przy okazji obchodów 60. rocznicy podpisania traktatów rzymskich, z inicjatywy prezesa TSUE oraz prezesów sądów konstytucyjnych i sądów najwyższych z 28 państw członkowskich powstała Sieć Sądowa Unii Europejskiej.
Ma ona wspierać wymianę informacji na temat orzecznictwa między uczestniczącymi w niej sądami krajowymi i TSUE. Na stronie internetowej o ograniczonym dostępie uczestniczące sądy krajowe oraz TSUE publikują informacje na temat swojego orzecznictwa dotyczącego prawa UE, pytań, które sądy krajowe skierowały do TSUE w celu wydania orzeczenia w trybie prejudycjalnym, a także na temat not i badań.
Pierwszym osiągnięciem sieci było stworzenie platformy współpracy (platformy JNEU) dostępnej we wszystkich językach urzędowych UE, na której gromadzi się wyniki prac prowadzonych przez sędziów Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i sędziów krajowych w toku ich działalności sądowej. Sędziowie dysponują narzędziem, które umożliwia im udostępnianie innym sędziom orzecznictwa oraz badań i analiz, a tym samym służy dzieleniu się wiedzą i poprawie efektywności.
Z platformy JNEU korzysta obecnie ponad 2000 użytkowników w sądach konstytucyjnych i sądach najwyższych państw członkowskich.
(zob. notę 1.3.9)
A. Właściwość Sądu (art. 256 TFUE)
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej składa się z dwóch sądów, właściwego Trybunału Sprawiedliwości i Sądu. Jako że Trybunał Sprawiedliwości ma wyłączną właściwość w sprawach między instytucjami i w sprawach wniesionych przez państwo członkowskie przeciwko Parlamentowi Europejskiemu lub Radzie, Sąd jest właściwy w pierwszej instancji we wszystkich innych sprawach tego rodzaju, w szczególności w sprawach wniesionych przez osoby fizyczne i w sprawach wniesionych przez państwo członkowskie przeciwko Komisji.
Zgodnie z TFUE Sąd rozpatruje w pierwszej instancji sprawy z art. 263, 265, 268, 270 i 272 TFUE, w szczególności w dziedzinach wskazanych poniżej, z wyjątkiem skarg wnoszonych przez państwa członkowskie, instytucje unijne lub Europejski Bank Centralny, w których właściwość wyłączną ma Trybunał Sprawiedliwości (art. 51 Statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej):
Statut może rozszerzyć właściwość Sądu na inne dziedziny.
Co do zasady, wyroki wydane przez Sąd w pierwszej instancji mogą być przedmiotem odwołania do Trybunału Sprawiedliwości, przy czym odwołanie ogranicza się do kwestii prawnych.
B. Orzeczenia prejudycjalne
Sąd jest właściwy do orzekania w trybie prejudycjalnym (art. 267 TFUE) w kwestiach określonych w statucie (art. 256 ust. 3 TFUE). Ponieważ jednak do statutu nie wprowadzono przepisów w tej sprawie, Trybunał Sprawiedliwości ma obecnie wyłączną właściwość do orzekania w trybie prejudycjalnym.
C. Właściwość odwoławcza
Od wyroków Sądu można się odwołać do Trybunału Sprawiedliwości w terminie dwóch miesięcy, przy czym odwołanie jest ograniczone do kwestii prawnych.
Z dniem 1 września 2016 r. Sądowi przekazano właściwość do rozpoznawania sporów między Unią a jej pracownikami (zob. notę 1.3.9), co oznaczało rozwiązanie Sądu do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej utworzonego w 2004 r. W związku z tym rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE, Euratom) 2016/1192 z dnia 6 lipca 2016 r. w sprawie przekazania Sądowi właściwości do rozpoznawania w pierwszej instancji sporów między Unią Europejską a jej pracownikami uchylono decyzję Rady 2004/752/WE, Euratom ustanawiającą Sąd do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej. Sprawy zawisłe przed Sądem do spraw Służby Publicznej w dniu 31 sierpnia 2016 r. zostały przekazane w dniu 1 września 2016 r. do Sądu, który kontynuuje ich rozpoznawanie z uwzględnieniem stanu, w jakim znajdowały się w tym dniu, a środki proceduralne podjęte w tych sprawach przez były Sąd do spraw Służby Publicznej pozostają wiążące. W przypadku przekazania Sądowi sprawy po rozprawie ustny etap postępowania zostanie otwarty na nowo.
W odniesieniu do odwołań od orzeczeń Sądu do spraw Służby Publicznej będących w trakcie rozpatrywania w chwili przekazania właściwości w dniu 1 września 2016 r. lub wniesionych po tym dniu wprowadzono system przejściowy. Sąd pozostaje właściwy do rozpoznania tych odwołań. W takich sprawach nadal powinny mieć zastosowanie również art. 9-12 załącznika I do statutu Trybunału.
Według art. 257 TFUE Parlament Europejski i Rada, stanowiąc zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą, mogą utworzyć przy Sądzie sądy wyspecjalizowane do rozpoznawania w pierwszej instancji niektórych kategorii skarg wniesionych w konkretnych dziedzinach. Parlament i Rada są zobowiązane stanowić w drodze rozporządzeń na wniosek Komisji i po konsultacji z Trybunałem Sprawiedliwości albo na wniosek Trybunału Sprawiedliwości i po konsultacji z Komisją.
Zgodnie z art. 281 TFUE Statut Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej jest określony w odrębnym protokole, a Parlament Europejski i Rada, stanowiąc zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą, mogą zmienić postanowienia statutu[1].
Parlament jest jedną z instytucji wymienionych w art. 263 TFUE, które mogą wnosić sprawy do Trybunału (jako strona).
Zgodnie z art. 218 ust. 11 TFUE Parlament może zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości o opinię w sprawie zgodności przewidywanej umowy międzynarodowej z Traktatami. Jeżeli opinia Trybunału jest negatywna, umowa nie może wejść w życie, chyba że zostanie zmieniona albo dojdzie do przeglądu Traktatów.
Udo Bux