Kształcenie i szkolenie zawodowe
Zgodnie z zasadą pomocniczości główna odpowiedzialność za politykę edukacyjną i szkolenia zawodowe spoczywa na poszczególnych państwach członkowskich, a Unia Europejska pełni jedynie rolę pomocniczą. Niemniej jednak niektóre wyzwania są wspólne dla wszystkich państw członkowskich – starzejące się społeczeństwa, brak wykwalifikowanej siły roboczej, światowa konkurencja i wychowanie przedszkolne – i w związku z tym wymagają wspólnych działań oraz współpracy między państwami i wzajemnego korzystania ze zdobytych doświadczeń[1].
Podstawa prawna
Podczas gdy kształcenie zawodowe zostało zapisane w traktacie rzymskim w 1957 r. jako obszar działań Wspólnoty, edukacja została formalnie uznana za sektor wchodzący w zakres kompetencji UE na mocy traktatu z Maastricht z 1992 r. Traktat ten stanowi, że Wspólnota „przyczynia się do rozwoju edukacji o wysokiej jakości poprzez zachęcanie do współpracy między państwami członkowskimi oraz, jeśli jest to niezbędne, poprzez wspieranie i uzupełnianie ich działalności, w pełni szanując odpowiedzialność państw członkowskich za treść nauczania i organizację systemów edukacyjnych, jak również ich różnorodność kulturową i językową”.
W traktacie lizbońskim utrzymano przepisy dotyczące roli UE w kształceniu i szkoleniu zawodowym (Tytuł XII, art. 165 i 166) oraz dodano przepis, który można uznać za horyzontalną „klauzulę społeczną”. W istocie, art. 9 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) stanowi: „przy określaniu i realizacji swoich polityk i działań Unia powinna brać pod uwagę wymogi związane ze wspieraniem wysokiego poziomu zatrudnienia, zapewnianiem odpowiedniej ochrony socjalnej, zwalczaniem wyłączenia społecznego, a także z wysokim poziomem kształcenia, szkolenia oraz ochrony zdrowia ludzkiego”.
Ponadto w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej stwierdza się: „każdy ma prawo do kształcenia i dostępu do kształcenia zawodowego i ustawicznego” (art. 14) oraz „prawo do podejmowania pracy oraz wykonywania swobodnie wybranego lub zaakceptowanego zawodu” (art. 15).
Cele
W swoich strategiach politycznych i działaniach Unia ma brać pod uwagę wymogi związane ze wspieraniem wysokiego poziomu kształcenia i szkolenia zawodowego przez całe życie, mobilność uczących się i nauczycieli w Europie, a także rozwijanie poczucia przynależności do Unii. W związku z tym w komunikacie opublikowanym we wrześniu 2020 r. (COM(2020)0625) nakreślono ramy „europejskiego obszaru edukacji”, który uwzględnia sześć wymiarów: jakość kształcenia i szkolenia, włączenie społeczne, transformacja ekologiczna i cyfrowa, nauczyciele i szkoleniowcy, szkolnictwo wyższe, wymiar geopolityczny. W związku z komunikatem Komisji z lutego 2021 r. Rada przyjęła rezolucję w sprawie strategicznych ram europejskiej współpracy w dziedzinie kształcenia i szkolenia na rzecz europejskiego obszaru edukacji i w szerszej perspektywie (2021–2030). W rezolucji tej przedstawiono wykaz celów, które mają zostać osiągnięte w nadchodzących latach:
- liczba piętnastolatków o niewystarczających umiejętnościach w zakresie czytania, matematyki i nauk ścisłych powinna spaść poniżej 15 % do 2030 roku (wskaźniki z roku 2020: czytanie – 22,5 %, matematyka – 22,9 %, nauki ścisłe – 22,3 %);
- odsetek uczniów w ósmym roku nauki o niewystarczającym poziomie kompetencji komputerowych i umiejętności korzystania z informacji powinien do 2030 r. wynosić mniej niż 15 %;
- do 2030 r. co najmniej 96 % dzieci w przedziale wiekowym od trzech lat do wieku obowiązku szkolnego powinno uczestniczyć we wczesnej edukacji i opiece nad dzieckiem (wskaźnik z roku 2020: 94,8 %);
- liczba osób przedwcześnie kończących edukację i szkolenie powinna spaść poniżej 9 % do 2030 r. (wskaźnik z roku 2020: 10,2 %);
- liczba osób w przedziale wiekowym od 25 do 34 lat posiadających wykształcenie wyższe powinna wynosić co najmniej 45 % (wskaźnik z roku 2020: 40,3 %);
- odsetek młodych absolwentów kształcenia i szkolenia zawodowego, którzy w trakcie nauki mają praktyki w miejscu pracy, powinien wynosić co najmniej 60 % do 2025 r.;
- co najmniej 47 % dorosłych w wieku 25–64 lata powinno uczestniczyć w nauce w ciągu ostatnich 12 miesięcy do 2025 r.
W porównaniu z poprzednimi ramami strategicznymi europejskiej współpracy w dziedzinie kształcenia i szkolenia („Kształcenie i szkolenie 2020”) głównym nowością jest wskaźnik umiejętności cyfrowych. Przyjęte wskaźniki powinny być monitorowane za pośrednictwem organu zarządzającego utworzonego w celu wdrożenia europejskiego obszaru edukacji.
Dokonania
A. Erasmus+
Erasmus+ to unijny program na rzecz edukacji, szkolenia, młodzieży i sportu na lata 2021–2027. Szczegółowe cele programu Erasmus+ to: (1) podniesienie poziomu kluczowych kompetencji i umiejętności ze szczególnym uwzględnieniem ich celowości na rynku pracy oraz ich wpływu na spójność społeczną; (2) wspieranie poprawy jakości, doskonałości innowacyjnej i nadawania międzynarodowego charakteru instytucjom edukacyjnym i szkoleniowym; (3) promowanie europejskiego obszaru uczenia się przez całe życie, który ma za zadanie uzupełniać reformy polityczne na szczeblu krajowym, a także szerzenie wiedzy o nim; (4) wzmacnianie międzynarodowego wymiaru kształcenia i szkolenia; oraz (5) poprawa nauczania i uczenia się języków. W sektorze edukacji program służący osiągnięciu tych celów realizuje się w ramach działań kluczowych:
- Działanie kluczowe 1: mobilność edukacyjna osób;
- Działanie kluczowe 2: współpraca w obszarze innowacji i wymiany dobrych praktyk;
- Działanie kluczowe 3: wsparcie na rzecz reformy polityki.
B. Edukacja i zatrudnienie
W lipcu 2020 r. Komisja opublikowała komunikat zatytułowany „Europejski program na rzecz umiejętności służący zrównoważonej konkurencyjności, sprawiedliwości społecznej i odporności” (COM(2020)0274), w którym zaproponowała dwanaście działań mających pomóc osobom fizycznym i przedsiębiorstwom w rozwijaniu większych i lepszych umiejętności:
- Działanie 1: ustanowienie paktu na rzecz umiejętności;
- Działanie 2: poprawa gromadzenia informacji na temat umiejętności;
- Działanie 3: unijne wsparcie na rzecz strategicznych krajowych działań w zakresie podnoszenia kwalifikacji;
- Działanie 4: wniosek dotyczący zalecenia Rady w sprawie kształcenia i szkolenia zawodowego;
- Działanie 5: uruchomienie inicjatywy dotyczącej europejskich szkół wyższych i podnoszenie kwalifikacji naukowców;
- Działanie 6: rozwój umiejętności wspierających dwojaką transformację: cyfrową i ekologiczną;
- Działanie 7: zwiększenie liczby absolwentów STEM (nauki przyrodnicze, technologia, inżynieria i matematyka); wspieranie umiejętności w zakresie przedsiębiorczości i umiejętności przekrojowych;
- Działanie 8: rozwój umiejętności na całe życie;
- Działanie 9: inicjatywa w zakresie indywidualnych rachunków szkoleniowych;
- Działanie 10: europejskie podejście do mikroreferencji;
- Działanie 11: nowa platforma Europass;
- Działanie 12: usprawnienie ram umożliwiających odblokowanie inwestycji państw członkowskich i inwestycji prywatnych w umiejętności.
C. Inne dokonania
18 kwietnia 2018 r. Parlament i Rada przyjęły decyzję (UE) 2018/646 w sprawie wspólnych ram mających na celu świadczenie lepszej jakości usług w zakresie umiejętności i kwalifikacji (Europass).
Inicjatywy UE w dziedzinie edukacji koncentrują się nie tylko na uczących się. W 2020 r. Komisja ogłosiła Europejską Nagrodę za Innowacyjność w Nauczaniu, której celem jest docenienie pracy tych nauczycieli (i ich szkół), którzy wnoszą wyjątkowy wkład do zawodu nauczyciela.
Rola Parlamentu Europejskiego
Parlament od początku opowiada się za ścisłą współpracą między państwami członkowskimi w dziedzinie kształcenia i szkolenia zawodowego, a także zachęca do rozwijania europejskiego wymiaru w polityce edukacyjnej państw członkowskich.
A. Erasmus+
W swojej rezolucji z dnia 14 września 2017 r. w sprawie przyszłości programu Erasmus+ Parlament uznał nadzwyczaj pozytywny wpływ programu Erasmus+. Podkreślił, że nowy program powinien być bardziej otwarty i dostępny, oraz zwrócił uwagę na trudności w uznawaniu punktów w europejskim systemie transferu i akumulacji punktów (ECTS). Wezwał do stworzenia europejskiej elektronicznej legitymacji studenckiej, która zapewniałaby studentom dostęp do usług w całej Europie. Posłowie położyli nacisk na konieczność promowania dzięki temu programowi aktywnego obywatelstwa, wychowania obywatelskiego i tożsamości europejskiej.
15 września 2020 r. PE przyjął rezolucję w sprawie skutecznych środków ekologizacji programów Erasmus+ i Kreatywna Europa oraz Europejskiego Korpusu Solidarności, której celem jest wzmocnienie środowiskowego wymiaru programu finansowania Erasmus+.
W maju 2021 r. Parlament i Rada przyjęły rozporządzenie (UE) 2021/817 ustanawiające program Erasmus+ na lata 2021–2027. Aby zapewnić wszystkim obywatelom bardziej wyrównane szanse, na nową edycję tego programu przeznaczono budżet w wysokości 26,6 mld EUR (w porównaniu z 14,7 mld EUR w poprzednim okresie). Program koncentruje się na zwiększeniu zasięgu i dotarciu do osób z niepełnosprawnościami, osób ze środowisk o niekorzystnej sytuacji ekonomicznej lub mających trudności w nauce, a także osób mieszkających na obszarach wiejskich i oddalonych. Erasmus+ będzie wspierać uczenie się przez całe życie uczących się dorosłych. Formalności administracyjne zostaną zdigitalizowane i uproszczone. Ponadto program przyczyni się do realizacji unijnych celów klimatycznych za pośrednictwem środków służących zmniejszeniu jego śladu klimatycznego.
B. Edukacja, szkolenia i zatrudnienie
19 maja 2022 r. Parlament przyjął rezolucję w sprawie utworzenia europejskiego obszaru edukacji do 2025 r., w której z zadowoleniem przyjął propozycje Komisji dotyczące opracowania europejskiego podejścia do mikropoświadczeń, indywidualnych rachunków szkoleniowych i uczenia się na rzecz zrównoważenia środowiskowego. Jest to część celów dotyczących utworzenia europejskiego obszaru edukacji do 2025 r. Proponowane zmiany pomogą zwiększyć elastyczność ścieżek uczenia się, poszerzyć możliwości uczenia się, pogłębić wzajemne uznawanie, stworzyć powiązania z transformacją cyfrową i ekologiczną oraz wzmocnić rolę, jaką odgrywają zarówno instytucje szkolnictwa wyższego, jak i instytucje kształcenia i szkolenia zawodowego w procesie uczenia się przez całe życie.
Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/936 z dnia 10 maja 2023 r. w sprawie Europejskiego Roku Umiejętności. Europejski Rok Umiejętności 2023/2024 nadaje nowy impuls uczeniu się przez całe życie, a tym samym przyczynia się do osiągnięcia celów społecznych UE na 2030 r., jak cel zapewnienia, aby co najmniej 60 % osób dorosłych co roku uczestniczyło w szkoleniach. UE promuje podejście sprzyjające zmianie i podnoszeniu kwalifikacji, aby pomóc ludziom w uzyskaniu odpowiednich umiejętności potrzebnych do podjęcia zatrudnienia w miejscach pracy wysokiej jakości.
C. Inne dziedziny szczególne
Parlament jest żywo zainteresowany zajęciem się konkretnymi obszarami kształcenia i szkolenia oraz ich propagowaniem. Poniższe przykłady są tego potwierdzeniem.
W rezolucji z 25 marca 2021 r. w sprawie kształtowania polityki edukacji cyfrowej Parlament przedstawił stanowisko na temat komunikatu Komisji pt. „Plan działania w dziedzinie edukacji cyfrowej na lata 2021–2027 – Nowe podejście do kształcenia i szkolenia w epoce cyfrowej” (COM(2020)0624).
17 stycznia 2024 r. Parlament przyjął rezolucję w sprawie europejskiej świadomości historycznej. W rezolucji podkreślono kluczową rolę edukacji i wezwano państwa członkowskie do aktualizacji obecnych programów nauczania i metod nauczania, aby przesunąć nacisk z historii narodowej na historię europejską i globalną. Parlament zachęca do uwzględnienia różnych sposobów patrzenia na historię oraz wspierania stylów nauczania, które przedkładają refleksję i dyskusję ponad samym przekazywanie wiedzy.
Parlament prowadzi programy edukacyjne Parlamentu Europejskiego Szkoła-Ambasador Parlamentu Europejskiego i Euroscola, aby zwiększyć świadomość na temat europejskiej demokracji i wartości. 6 kwietnia 2022 r. Parlament przyjął rezolucję w sprawie realizacji działań w zakresie edukacji obywatelskiej. W rezolucji wyrażono zaniepokojenie brakiem równowagi w zakresie przeciętnej wiedzy obywatelskiej między państwami członkowskimi i w samych tych państwach, a także przedstawiono różne zalecenia dotyczące zaradzenia tej sytuacji. 27–28 listopada 2023 r. Komisja Kultury i Edukacji omówiła z 17 parlamentami narodowymi zagadnienie europejskiej edukacji obywatelskiej.
12 września 2023 r. Parlament przyjął rezolucję w sprawie Systemu Szkół Europejskich (SSE), w której poruszył kwestię aktualnej sytuacji SSE, stojących przed nim wyzwań oraz wizji Parlamentu dotyczącej sposobu zreformowania SSE. Zalecenia oparto na badaniu na ten sam temat, które sporządzono na zlecenie Komisji Kultury i Edukacji.
D. Wnioski dotyczące zmiany Traktatów
22 listopada 2023 r. Parlament przyjął rezolucję w sprawie propozycji Parlamentu Europejskiego dotyczących zmiany Traktatów. Jeżeli chodzi o dziedzinę edukacji, wezwano Unię do wypracowywania wspólnych celów i norm edukacji propagującej wartości demokratyczne i praworządność, a także umiejętności cyfrowe i wiedzę ekonomiczną. Parlament wezwał ponadto Unię do promowania współpracy i spójności między systemami placówek edukacyjnych, przy jednoczesnym zagwarantowaniu zachowania tradycji kulturowych i różnorodności regionalnej. Wezwał także Unię do opracowania wspólnych norm w zakresie szkolenia zawodowego w celu zwiększenia mobilności pracowników. Zaproponował, by Unia dążyła do ochrony i propagowania dostępu do bezpłatnej i powszechnej edukacji szkolnej, instytucjonalnej i indywidualnej wolności akademickiej oraz praw człowieka.
Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronie Komisji Kultury i Edukacji.
Lina Sasse / Kristiina Milt