Szkolnictwo wyższe
Zgodnie z zasadą pomocniczości strategie polityczne w dziedzinie szkolnictwa wyższego w Europie są określane na szczeblu poszczególnych państw członkowskich. UE odgrywa zatem przede wszystkim rolę wspierającą i koordynującą. Główne cele działań Unii w dziedzinie szkolnictwa wyższego obejmują sprzyjanie mobilności studentów i kadry pedagogicznej, wspieranie wzajemnego uznawania dyplomów i okresów studiów oraz promowanie współpracy między instytucjami szkolnictwa wyższego.
Podstawa prawna
Kształcenie – i w tym kontekście także szkolnictwo wyższe – zostało oficjalnie uznane za jeden z obszarów kompetencji UE w traktacie z Maastricht z 1992 r. Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) nie zmienił postanowień dotyczących roli UE w dziedzinie kształcenia i szkolenia. W tytule XII art. 165 ust. 1 stanowi, że „Unia przyczynia się do rozwoju edukacji o wysokiej jakości, poprzez zachęcanie do współpracy między państwami członkowskimi oraz, jeśli jest to niezbędne, poprzez wspieranie i uzupełnianie ich działalności, w pełni szanując odpowiedzialność państw członkowskich za treść nauczania i organizację systemów edukacyjnych, jak również ich różnorodność kulturową i językową”. W ust. 2 tego samego artykułu stwierdza się, że działanie Unii zmierza do „rozwoju wymiaru europejskiego w edukacji [...]; sprzyjania mobilności studentów i nauczycieli, między innymi poprzez zachęcanie do akademickiego uznawania dyplomów i okresów studiów; promowania współpracy między instytucjami edukacyjnymi; rozwoju wymiany informacji i doświadczeń w kwestiach wspólnych dla systemów edukacyjnych państw członkowskich [oraz] popierania rozwoju kształcenia na odległość [...]”.
Ponadto Traktat z Lizbony zawiera postanowienie, które można opisać jako horyzontalną „klauzulę społeczną”. Zgodnie z art. 9 TFUE: „Przy określaniu i realizacji swoich polityk i działań Unia powinna brać pod uwagę wymogi związane ze wspieraniem wysokiego poziomu zatrudnienia, zapewnianiem odpowiedniej ochrony socjalnej, zwalczaniem wyłączenia społecznego, a także z wysokim poziomem kształcenia, szkolenia oraz ochrony zdrowia ludzkiego.”
Ponadto Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, która ma tę samą moc prawną co Traktaty (art. 6 TUE), stanowi, że „[k]ażdy ma prawo do nauki” (art. 14).
Cele
A. Europejski obszar edukacji
W komunikacie opublikowanym we wrześniu 2020 r. Komisja nakreśliła ramy „europejskiego obszaru edukacji”, którego celem jest podniesienie poziomu kształcenia i szkolenia obywateli europejskich oraz rozwijanie ich poczucia przynależności do Unii Europejskiej. W odniesieniu do szkolnictwa wyższego główne cele europejskiego obszaru edukacji są następujące:
- zwiększenie odsetka osób w wieku 30-34 lat z wykształceniem wyższym do 50% do 2030 r. (40,3% w 2020 r.);
- utworzenie sieci europejskich szkół wyższych posiadających status prawny i wydających dyplomy europejskie;
- wzmocnienie programu Erasmus+, unijnego programu na rzecz kształcenia, szkolenia, młodzieży i sportu w Europie, aby bardziej sprzyjał włączeniu społecznemu;
- rozwój inicjatywy dotyczącej europejskiej legitymacji studenckiej, aby ułatwić mobilność studentów;
- automatyczne wzajemne uznawanie dyplomów i okresów nauki między państwami członkowskimi.
B. Proces boloński
Poza krajowymi inicjatywami politycznymi państw członkowskich UE aktywnie wspiera osiąganie priorytetów procesu bolońskiego, w ramach którego od momentu jego rozpoczęcia w 1999 r. działa się na rzecz bardziej porównywalnych, zgodniejszych i spójniejszych systemów szkolnictwa wyższego w Europie, czego szczytowym punktem było stworzenie europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego na mocy deklaracji przyjętej na konferencji ministrów w Budapeszcie i Wiedniu w marcu 2010 r.
C. Odnowiony program Unii dla szkolnictwa wyższego
W 2017 r. Komisja opublikowała odnowiony program UE dla szkolnictwa wyższego. Skoncentrowano się w nim na czterech obszarach priorytetowych:
- dostosowanie rozwoju umiejętności w szkolnictwie wyższym do potrzeb rynku pracy;
- zapewnienie powszechnej dostępności szkolnictwa wyższego oraz sprawienie, by sprzyjało w większym stopniu włączeniu społecznemu, a także zwiększenie interakcji ze społeczeństwem;
- pobudzanie innowacyjnego potencjału szkolnictwa wyższego;
- poprawa skuteczności i wydajności szkolnictwa wyższego.
Osiągnięcia
A. Erasmus+
Celem programu Erasmus+ jest inwestowanie w kształcenie, szkolenie, młodzież i sport w Europie za pośrednictwem jednego programu finansowania. Erasmus+ łączy polityczne strategie sektorowe i przekrojowe realizowane wcześniej oddzielnie w dziedzinie szkolnictwa wyższego (Erasmus, Erasmus Mundus, Tempus, Jean Monnet), edukacji szkolnej (Comenius), kształcenia i szkolenia zawodowego (Leonardo da Vinci), kształcenia dorosłych (Grundtvig) i młodzieży („Młodzież w działaniu”). W 2014 r. po raz pierwszy w programie uwzględniono sport. Program koncentruje się na trzech głównych działaniach w poszczególnych sektorach docelowych:
- mobilności edukacyjnej osób;
- współpracy międzyinstytucjonalnej i wymiany dobrych praktyk;
- wsparcia reform politycznych.
Szkolnictwo wyższe odgrywa centralną rolę w ramach kompleksowej struktury programu Erasmus+. W latach 2021-2027 co najmniej 34,6% całkowitego budżetu programu Erasmus+ zarezerwowano na szkolnictwo wyższe. Erasmus+ nie tylko wspiera mobilność studentów i pracowników uczelni, lecz służy też finansowaniu wspólnych dyplomów studiów magisterskich w ramach programu Erasmus Mundus i pożyczek studenckich w ramach programu Erasmus+.
W 2018 r. uruchomiono inicjatywę dotyczącą europejskich szkół wyższych, która za pomocą programu Erasmus+ ma zachęcać do tworzenia sieci instytucji szkolnictwa wyższego z różnych państw członkowskich w celu opracowania wspólnych strategii umożliwiających studentom naukę w kilku państwach UE i uzyskanie dyplomów europejskich. Po pierwszych zaproszeniach do składania wniosków wybrano 41 europejskich szkół wyższych, w tym 279 instytucji szkolnictwa wyższego obejmujących wszystkie państwa członkowskie oraz cztery państwa trzecie uczestniczące w programie Erasmus+.
22 października 2021 r. Komisja przyjęła nowe ramy środków na rzecz włączenia dla programów Erasmus+ i Europejski Korpus Solidarności na lata 2021-2027. Mają one ułatwić dostęp osobom o mniejszych szansach oraz usunąć przeszkody, które mogą go uniemożliwiać. Ramy te wspierają organizatorów kształcenia i szkolenia zawodowego, którzy chcą oferować działania związane z mobilnością edukacyjną w obszarze kształcenia zawodowego oraz szkolenia osób uczących się i kadry. Zasadnicze znaczenie ma przy tym współpraca, która obejmuje partnerstwa na małą skalę, które zwiększają dostęp do programu.
B. Działania „Maria Skłodowska-Curie”
Działania „Maria Skłodowska-Curie” (MSCA) wspierają mobilność i szkolenie naukowców. Są częścią unijnego programu ramowego w dziedzinie badań naukowych i innowacji „Horyzont 2020” i koncentrują się na pięciu poddziałaniach opisanych poniżej. W odniesieniu do szkolnictwa wyższego działania „Maria Skłodowska-Curie” stały się głównym programem Unii Europejskiej w obszarze kształcenia doktorantów. W ich ramach finansuje się wspólne szkolenia doktoranckie (poddziałanie „Sieci doktoranckie”) oraz promuje mobilność międzynarodową, międzysektorową i interdyscyplinarną dzięki stypendiom podoktoranckim (poddziałanie „Stypendia podoktoranckie”) lub współfinansowaniu ze środków innych programów regionalnych, krajowych lub międzynarodowych (poddziałanie „Cofund”). MSCA ułatwiają również delegowanie za granicę personelu naukowego lub administracyjnego i technicznego zaangażowanego w badania naukowe i innowacje (poddziałanie „Wymiany pracowników”). Ponadto działania te wspierają Europejską Noc Naukowców obejmującą szereg imprez publicznych organizowanych co roku we wrześniu w całej Europie w celu promowania pracy naukowców (poddziałanie przemianowane w programie „Horyzont Europa” na „MSCA i obywatele”). Celem programu jest przełamywanie rzeczywistych i subiektywnych barier między środowiskami akademickimi a innymi sektorami, zwłaszcza biznesem. W porównaniu z poprzednią edycją „Horyzont Europa” koncentruje się na uproszczeniu i poprawie skuteczności, a na działania „Maria Skłodowska-Curie” przeznaczono budżet w wysokości około 6,6 mld EUR.
Rola Parlamentu Europejskiego
Parlament wywiera coraz większy wpływ na kształtowanie polityki europejskiej w dziedzinie szkolnictwa wyższego.
A. Erasmus
W rezolucji z 14 września 2017 r. Parlament uznał niezwykle pozytywny wpływ programu Erasmus+, w szczególności pod względem zwiększania szans na integrację na rynku pracy oraz wspierania aktywności obywatelskiej i budowania poczucia tożsamości europejskiej. Zarazem podkreślił jednak, że mniej niż 5% Europejczyków może skorzystać z programu Erasmus+, nowy program powinien być bardziej otwarty i dostępny oraz powinien koncentrować się w większym stopniu na kształceniu i szkoleniu zawodowym, uczeniu się przez całe życie oraz edukacji pozaformalnej i nieformalnej. Zwrócił również uwagę na utrudniające mobilność przeszkody we wdrażaniu europejskiego systemu transferu i akumulacji punktów (ECTS) i wezwał do stworzenia europejskiej elektronicznej legitymacji studenckiej umożliwiającej studentom dostęp do usług na szczeblu europejskim. Ponadto w kontekście brexitu Parlament przyjął 13 marca 2019 r. rezolucję w sprawie kontynuacji trwających działań w zakresie mobilności edukacyjnej w ramach programu Erasmus+ w związku z wystąpieniem Zjednoczonego Królestwa z Unii Europejskiej. 15 września 2020 r. przegłosowano rezolucję dotyczącą wzmocnienia środowiskowego wymiaru programów finansowania Erasmus, „Kreatywna Europa” i Europejski Korpus Solidarności, a w szczególności włączenia tego wymiaru do Karty Erasmus+ dla szkolnictwa wyższego.
W grudniu 2020 r. Parlament i Rada osiągnęły wstępne porozumienie w sprawie programu Erasmus+ na lata 2021-2027, któremu przyznano budżet wynoszący ponad 26 mld EUR (w porównaniu z 14,7 mld EUR w poprzednim okresie). Nowa edycja tego programu powinna zwiększyć udział osób znajdujących się w trudnej sytuacji z uwagi np. na niepełnosprawność, oddalenie geograficzne czy ubóstwo. Erasmus+ będzie wspierać uczenie się przez całe życie dorosłych słuchaczy. Formalności administracyjne zostaną uproszczone, a dostęp do funduszy strukturalnych będzie możliwy dzięki „pieczęci doskonałości” dla projektów, których nie zakwalifikowano do programu. Ponadto program przyczyni się do realizacji unijnych celów klimatycznych za pośrednictwem środków służących zmniejszeniu jego śladu klimatycznego.
Ponadto dzięki naciskom Parlamentu, by podczas negocjacji w sprawie nowego programu uwzględnić skuteczne środki na rzecz włączenia, w nowym programie Erasmus+ na lata 2021-2027 skoncentrowano się w dużym stopniu na włączeniu społecznym, zwłaszcza za pośrednictwem nowych ram środków na rzecz włączenia społecznego w tym programie oraz w programie Europejski Korpus Solidarności na lata 2021-2027 przyjętym przez Komisję 22 października 2021 r.
B. Związki z zatrudnieniem
Na przestrzeni lat Parlament zawsze wykazywał zainteresowanie szkolnictwem wyższym i jego związkami z zatrudnieniem. W 2012 r. Parlament przyjął rezolucję w sprawie modernizacji europejskich systemów szkolnictwa wyższego, w której zaapelował do instytucji szkolnictwa wyższego o włączenie do programów nauczania koncepcji uczenia się przez całe życie oraz dostosowanie się do nowych wyzwań dzięki kreowaniu nowych kierunków studiów odzwierciedlających zapotrzebowanie na rynku pracy. W reakcji na komunikat Komisji z 30 maja 2017 r. dotyczący odnowionego programu UE dla szkolnictwa wyższego Parlament przyjął 12 czerwca 2018 r. rezolucję w sprawie modernizacji edukacji w UE. Jeśli chodzi o szkolnictwo wyższe, w rezolucji tej wezwano do utworzenia europejskiego obszaru edukacji i zachęcono państwa członkowskie do zwiększenia inwestycji w szkolnictwo wyższe oraz do wspierania współpracy między szkolnictwem wyższym, światem pracy, przemysłem, środowiskami naukowymi i całym społeczeństwem.
C. Proces boloński
Parlament od dawna wykazuje zainteresowanie konsolidacją i postępami procesu bolońskiego. W rezolucji z 28 kwietnia 2015 r. w sprawie realizacji procesu bolońskiego podkreślił, że proces ten przyczynia się do poprawy jakości systemów edukacji, ułatwia porównywalność struktur szkolnictwa wyższego dzięki systemom zapewniania jakości w zakresie uznawania dyplomów i tym samym zwiększa atrakcyjność szkolnictwa wyższego w Europie.
W kwietniu 2018 Parlament przyjął nową rezolucję w sprawie procesu bolońskiego. Wezwano w niej, aby kolejna konferencja ministerialna krajów europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego, organizowana w maju tego samego roku w Paryżu, stała się okazją do krytycznej oceny procesu. W rezolucji podkreślono potrzebę poprawy społecznego wymiaru szkolnictwa oraz wezwano do oferowania konkretnych możliwości dostępu do szkolnictwa wyższego studentom niepełnosprawnym i pochodzącym ze środowisk defaworyzowanych. Opowiedziano się w niej za przystępnymi i sprawiedliwymi mechanizmami przydziału stypendiów i świadczeń wspierających mobilność. Wezwano w niej również UE i państwa członkowskie do zwiększenia nakładów na edukację w celu zagwarantowania wszystkim bezpłatnego wykształcenia w systemie publicznym.
Katarzyna Anna Iskra