Ochrona wartości określonych w art. 2 TUE w UE

Unia Europejska opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawa, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości, określonych w art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE). Aby zagwarantować przestrzeganie tych wartości, w art. 7 ustanowiono unijny mechanizm, który pozwala stwierdzić, czy dane państwo członkowskie poważnie i stale narusza unijne wartości, i w razie potrzeby nałożyć na nie sankcje. Mechanizm ten uruchomiono niedawno po raz pierwszy wobec Polski i Węgier. UE obowiązują również przepisy Karty praw podstawowych. Jest ona też zobowiązana do przystąpienia do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Po pojawieniu się zagrożeń dla wartości UE w niektórych państwach członkowskich instytucje UE wzmacniają swój zestaw narzędzi, aby przeciwdziałać regresowi demokratycznemu i chronić demokrację, praworządność, prawa podstawowe, równość i mniejszości w całej Unii.

Od ochrony sądowej praw podstawowych do kodyfikacji w Traktatach

Wspólnoty Europejskie (WE) (obecnie Unia Europejska) powstały pierwotnie jako organizacja międzynarodowa działająca głównie w zakresie gospodarczym. W związku z tym nie widziano wyraźnej potrzeby wprowadzania jasnych przepisów dotyczących poszanowania praw podstawowych, które przez długi czas nie były zawarte w Traktatach, i uznawano, że i tak gwarantuje je europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r. (EKPC), której państwa członkowskie są sygnatariuszami.

Po ustanowieniu zasady skutku bezpośredniego oraz zasady pierwszeństwa prawa europejskiego przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który odmówił jednak rozpatrzenia zgodności decyzji z prawem krajowym i konstytucyjnym państw członkowskich (Stork, sprawa 1/58; Ruhrkohlen-Verkaufsgesellschaft, połączone sprawy 36, 37, 38–59 i 40–59), niektóre sądy krajowe zaczęły obawiać się potencjalnego wpływu takiego orzecznictwa na ochronę wartości konstytucyjnych, takich jak prawa podstawowe. Jeżeli prawo europejskie miałoby być nadrzędne wobec krajowego prawa konstytucyjnego, mogłoby to prowadzić do naruszenia praw podstawowych. Aby uniknąć tego teoretycznego ryzyka, w 1974 r. niemiecki i włoski trybunał konstytucyjny wydały orzeczenia umożliwiające im przegląd prawa europejskiego w celu zapewnienia jego zgodności z prawem konstytucyjnym [Solange I; Frontini]. Tym samym Trybunał Sprawiedliwości potwierdził w swoim orzecznictwie zasadę poszanowania praw podstawowych, stwierdzając, że prawa te wynikają z ogólnych zasad prawa wspólnotowego podlegających ochronie Trybunału (Stauder, sprawa 29-69). Zasady te z kolei opierają się na wspólnych tradycjach konstytucyjnych państw członkowskich (Internationale Handelsgesellschaft, sprawa 11-70) oraz na traktatach międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka, których państwa członkowskie są stroną (Nold, sprawa 4-73), w tym na EKPC (Rutili, sprawa 36-75).

Wraz ze stopniowym rozszerzaniem kompetencji UE na politykę mającą bezpośredni wpływ na prawa podstawowe, taką jak obszar wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, który przekształcił się następnie w przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, zmieniały się też Traktaty. Zmiany te miały na celu solidne ugruntowanie ochrony praw podstawowych w UE. Traktat z Maastricht zawierał odniesienia do EKPC i wspólnych tradycji konstytucyjnych państw członkowskich jako zasad ogólnych prawa UE, a Traktat z Amsterdamu potwierdził europejskie „zasady”, na których opiera się UE (w traktacie lizbońskim jest mowa o „wartościach” wymienionych w art. 2 TUE), i wprowadził procedurę zawieszenia praw przewidzianych w Traktatach w przypadku poważnego i trwałego naruszenia praw podstawowych przez państwo członkowskie. Opracowywanie karty praw podstawowych i jej wejście w życie wraz z Traktatem z Lizbony to ostatnie zmiany w procesie kodyfikacji mające na celu zapewnienie ochrony praw podstawowych w UE.

Przystąpienie UE do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności

Ponieważ EKPC jest głównym instrumentem ochrony praw podstawowych w Europie, do którego przystąpiły wszystkie państwa członkowskie, przystąpienie Wspólnot Europejskich do tej konwencji wydawało się logicznym rozwiązaniem kwestii powiązania Wspólnot ze zobowiązaniami w zakresie praw podstawowych. Komisja wielokrotnie proponowała (w 1979, 1990 i 1993 r.) przystąpienie Wspólnot Europejskich do EKPC. Na wniosek o wydanie opinii w tej sprawie TSUE stwierdził w 1996 r. w opinii 2/94, że Traktat nie przewiduje kompetencji Wspólnot w zakresie ustanawiania zasad dotyczących praw człowieka lub zawierania międzynarodowych konwencji w tej dziedzinie, w związku z czym przystąpienie nie jest prawnie możliwe. Traktat z Lizbony rozwiązał tę kwestię, wprowadzając art. 6 ust. 2 zobowiązujący UE do przystąpienia do EKPC. Oznaczało to, że UE, podobnie jak państwa członkowskie, będzie podlegała kontroli zewnętrznego organu prawnego, a mianowicie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, pod kątem poszanowania praw podstawowych. Po przystąpieniu obywatele UE, a także obywatele państw spoza UE przebywający na jej terytorium, mogliby w oparciu o postanowienia EKPC zaskarżyć akty prawne przyjęte przez UE bezpośrednio przed tym trybunałem, tak samo jak zaskarżają akty prawne przyjęte przez państwa członkowskie UE.

W 2010 r., po wejściu w życie Traktatu z Lizbony, UE rozpoczęła negocjacje z Radą Europy w sprawie projektu umowy o przystąpieniu, która została sfinalizowana w kwietniu 2013 r. W lipcu 2013 r. Komisja zwróciła się do Trybunału Sprawiedliwości o stwierdzenie zgodności projektu umowy o przystąpieniu z Traktatami. W dniu 18 grudnia 2014 r. Trybunał wydał opinię negatywną, w której stwierdził, że projekt umowy może mieć niekorzystny wpływ na specyfikę i autonomię prawa UE (opinia 2/13). Po okresie refleksji i dyskusji na temat sposobów rozwiązania kwestii podniesionych przez TSUE, UE i Rada Europy wznowiły negocjacje w 2019 r. i są one wciąż w toku.

Karta praw podstawowych UE

Równolegle do „zewnętrznego” mechanizmu kontroli przewidzianego w związku z przystąpieniem Wspólnot Europejskich do EKPC, aby zapewnić zgodność prawodawstwa i polityki z prawami podstawowymi, potrzebny był „wewnętrzny” mechanizm kontroli na szczeblu Wspólnot, aby umożliwić wstępną i autonomiczną kontrolę ze strony TSUE. W tym celu konieczny był akt o prawach właściwy dla UE, zatem na posiedzeniu Rady Europejskiej w Kolonii w 1999 r. postanowiono zwołać Konwent przygotowujący Kartę praw podstawowych Unii Europejskiej.

Uroczyste ogłoszenie Karty przez Parlament, Radę i Komisję odbyło się w Nicei w 2000 r. Po wprowadzeniu zmian Karta została ponownie ogłoszona w 2007 r. Jednak dopiero po przyjęciu Traktatu z Lizbony w dniu 1 grudnia 2009 r. Karta weszła w życie bezpośrednio, zgodnie z art. 6 ust. 1 TUE, i stała się tym samym wiążącym źródłem prawa pierwotnego.

Karta, mimo że opiera się na EKPC oraz na innych instrumentach europejskich i międzynarodowych, jest innowacyjna pod wieloma względami, w szczególności dlatego, że obejmuje m.in. niepełnosprawność, wiek i orientację seksualną jako zakazane przyczyny dyskryminacji, oraz zapewnia dostęp do dokumentów, ochrony danych i dobrej administracji w zakresie praw podstawowych, które znajdują w niej potwierdzenie.

Chociaż z jednej strony zakres stosowania Karty jest potencjalnie bardzo szeroki, ponieważ większość praw uznanych w Karcie przysługuje „każdemu”, niezależnie od narodowości lub statusu, z drugiej strony art. 51 ogranicza jej stosowanie do instytucji i organów UE oraz, w przypadku gdy działają one w zakresie wdrażania prawa UE, do państw członkowskich.

Artykuł 7 TUE, ramy Komisji na rzecz praworządności i mechanizm praworządności

Po wejściu w życie traktatu z Amsterdamu stworzono nowy mechanizm sankcji, aby zagwarantować, że państwa członkowskie przestrzegają praw podstawowych, a także innych zasad i wartości europejskich, takich jak demokracja, praworządność, równouprawnienie i ochrona mniejszości, ponad granicami prawnymi wynikającymi z kompetencji UE. W przypadku poważnego i trwałego naruszenia tych wartości przez państwa członkowskie mechanizm ten uprawnia UE do podjęcia działania w dziedzinach pozostających zwyczajowo w gestii państw członkowskich. Parlament zaproponował podobny mechanizm po raz pierwszy w projekcie tekstu Traktatu UE w 1984 r. W Traktacie z Nicei dodano mechanizm zapobiegawczy w przypadku „wyraźnego ryzyka poważnego naruszenia” unijnych wartości w państwie członkowskim. Procedura ta miała na celu zapewnienie, że ochrona praw podstawowych, a także demokracji, praworządności i praw mniejszości, wymienionych wśród kryteriów kopenhaskich dotyczących przystąpienia nowych państw członkowskich, pozostanie w mocy również po przystąpieniu, i to jednakowo dla wszystkich państw członkowskich.

„Mechanizm zapobiegawczy” przewidziany w art. 7 ust. 1 TUE uprawnia jedną trzecią państw członkowskich, Parlament i Komisję do wszczęcia procedury, w ramach której Rada może – stanowiąc większością czterech piątych głosów – stwierdzić istnienie „wyraźnego ryzyka poważnego naruszenia” w państwie członkowskim wartości UE określonych w art. 2 TUE, takich jak poszanowanie praw człowieka, godności ludzkiej, wolności i równości oraz praw osób należących do mniejszości. Przed przystąpieniem do takiego ustalenia należy przeprowadzić wysłuchanie danego państwa członkowskiego i można przedstawić mu zalecenia. Konieczne jest także uzyskanie zgody Parlamentu Europejskiego większością dwóch trzecich oddanych głosów i bezwzględną większością głosów członków wchodzących w jego skład (art. 354 ust. 4 TFUE). Komisja uruchomiła tę zapobiegawczą procedurę po raz pierwszy 20 grudnia 2017 r. w odniesieniu do Polski, a Parlament 12 września 2018 r. w odniesieniu do Węgier. Jednak procedura pozostaje zablokowana w Radzie, która przeprowadziła kilka wysłuchań, lecz nie przyjęła żadnych zaleceń ani nawet ustaleń. Ponadto Parlamentowi odmówiono prawa do przedstawienia swojego stanowiska podczas wysłuchań Rady, w tym na temat Węgier, mimo że to on wszczął tę procedurę.

Na mocy art. 7 ust. 2 i 3 TUE w przypadku istnienia „poważnego i stałego naruszenia” wartości UE, po wezwaniu państwa członkowskiego do przedstawienia swoich uwag, Komisja Europejska lub jedna trzecia państw członkowskich (ale nie Parlament) mogą uruchomić „mechanizm sankcji”. Rada Europejska stwierdza naruszenie jednomyślnie, po uzyskaniu zgody Parlamentu taką samą większością głosów jak w przypadku mechanizmu zapobiegawczego. Rada może następnie – większością kwalifikowaną – podjąć decyzję o zawieszeniu niektórych praw członkowskich danego państwa członkowskiego, w tym prawa głosu w Radzie. Może też zdecydować większością kwalifikowaną o zmianie lub uchyleniu sankcji. Zainteresowane państwo członkowskie nie bierze udziału w głosowaniach w Radzie lub w Radzie Europejskiej. Określenie i przyjęcie sankcji wciąż pozostaje trudne do wykonania ze względu na wymóg jednomyślności. Widać to na przykładzie Węgier i Polski. Rządy tych państw zapowiedziały, że zawetują wszelkie tego typu decyzje dotyczące jednego z nich.

Aby wypełnić lukę między trudnym pod względem politycznym uruchomieniem procedur na mocy art. 7 TUE (stosowanych w sytuacjach wykraczających poza zakres prawa UE) a procedurami w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego o ograniczonym skutku (stosowanymi w konkretnych sytuacjach wchodzących w zakres prawa UE), w 2014 r. Komisja ustanowiła ramy UE na rzecz umocnienia praworządności. Ramy te mają na celu zapewnienie skutecznej i spójnej ochrony praworządności, która stanowi warunek wstępny poszanowania praw podstawowych i demokracji w sytuacji zagrożenia systemowego dla tych praw. Poprzedzają one i uzupełniają art. 7 TUE oraz przewidują trzy etapy postępowania: ocenę Komisji, tj. zorganizowany dialog między Komisją a danym państwem członkowskim (w razie potrzeby Komisja sporządza następnie opinię na temat praworządności); zalecenie Komisji w sprawie praworządności; oraz działania następcze państwa członkowskiego w związku z zaleceniem. W 2016 r. Komisja zastosowała ramy na rzecz praworządności wobec Polski, a następnie – w związku z ich nieskutecznością – 20 grudnia 2017 r. podjęła decyzję o uruchomieniu procedury określonej w art. 7.

W lipcu 2019 r. Komisja poszła krok dalej w komunikacie zatytułowanym „Umocnienie praworządności w Unii. Plan działania” i uruchomiła mechanizm praworządności, obejmujący cykl przeglądu praworządności, który opiera się na corocznych sprawozdaniach na temat praworządności, monitorujących sytuację w państwach członkowskich, co stanowi podstawę dialogu międzyinstytucjonalnego. Pierwsze takie sprawozdanie ukazało się we wrześniu 2020 r. i zawierało 27 rozdziałów dotyczących poszczególnych państw. Obejmowało ono wymiar sprawiedliwości (a w szczególności jego niezależność, jakość i skuteczność), ramy antykorupcyjne (konfiguracja prawna i instytucjonalna, zapobieganie, środki represji), pluralizm mediów (organy regulacyjne, przejrzystość własności i ingerencja rządu, ochrona dziennikarzy) oraz inne kwestie instytucjonalne związane z kontrolą i równowagą (procedura ustawodawcza, niezależne organy, dostępność, kontrola sądowa, organizacje społeczeństwa obywatelskiego). Sprawozdanie pozwala na znaczne umocnienie unijnego monitorowania dzięki uwzględnieniu – w porównaniu z unijną tablicą wyników wymiaru sprawiedliwości oraz innymi instrumentami monitorowania i sprawozdawczości – nie tylko wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych, ale również sądownictwa w sprawach karnych i administracyjnych, kwestii niezawisłości sądów, korupcji, pluralizmu mediów, podziału władzy i przestrzeni społeczeństwa obywatelskiego. Utworzono sieć krajowych punktów kontaktowych w celu gromadzenia informacji i zapewnienia dialogu z państwami członkowskimi. Wsparto także dialog z zainteresowanymi stronami, w tym z organami Rady Europy, Organizacją Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Organizacją Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, sieciami sądowymi i organizacjami pozarządowymi. Trzecie sprawozdanie roczne, opublikowane w lipcu 2022 r., zawierało również szereg zaleceń skierowanych do każdego państwa członkowskiego, a ich działania następcze mają zostać przeanalizowane w kolejnych sprawozdaniach rocznych dotyczących praworządności.

Inne instrumenty ochrony unijnych wartości

UE posiada też inne instrumenty do ochrony unijnych wartości.

Podejmując nową inicjatywę ustawodawczą, Komisja uwzględnia jej zgodność z prawami podstawowymi w drodze oceny skutków. Kwestię tę badają również w dalszej kolejności Rada i Parlament.

Ponadto Komisja publikuje roczne sprawozdanie w sprawie stosowania Karty praw podstawowych, które jest następnie przedmiotem analizy i debaty w Radzie, która przyjmuje konkluzje na ten temat, oraz w Parlamencie – w ramach rocznego sprawozdania na temat sytuacji w zakresie praw podstawowych w UE. W grudniu 2020 r. Komisja uruchomiła nową strategię na rzecz skuteczniejszego wdrażania Karty w UE, w tym w odniesieniu do funduszy UE, poprzez związany z Kartą „warunek podstawowy” wprowadzony w rozporządzeniu w sprawie wspólnych przepisów z 2021 r. Na tej podstawie nie wypłacono środków z Funduszu Spójności dla Polski i Węgier.

Od 2014 r. Rada prowadzi również coroczny dialog między wszystkimi państwami członkowskimi w Radzie w celu wspierania i ochrony praworządności. Co roku rozmowy te dotyczą innego tematu. W drugiej połowie 2020 r. Rada postanowiła skupić się na analizie stanu praworządności w pięciu państwach członkowskich w każdym półroczu, w oparciu o sprawozdanie Komisji na temat praworządności.

Dodatkowo w ramach europejskiego semestru Komisja monitoruje kwestie związane z unijnymi wartościami. Mogą one być przedmiotem zaleceń dla poszczególnych krajów. Odnośne obszary obejmują systemy wymiaru sprawiedliwości (na podstawie tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości), jak również niepełnosprawność, prawa socjalne i prawa obywatelskie (w odniesieniu do ochrony przed przestępczością zorganizowaną i korupcją).

Bułgaria i Rumunia są również objęte mechanizmem współpracy i weryfikacji. Mechanizm ten dotyczy także kwestii związanych z unijnymi wartościami.

Postępowania w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego są ważnym instrumentem sankcji w przypadku naruszenia wartości UE w Unii. TSUE opracowuje orzecznictwo w tej sprawie. Postępowanie można wszcząć w przypadku niezgodności prawa krajowego z prawem UE i unijnymi wartościami w indywidualnych i szczególnych przypadkach. Artykuł 7 ma natomiast zastosowanie również do sytuacji, które nie wchodzą w zakres prawa UE, i do naruszania praw podstawowych o charakterze systematycznym i trwałym. TSUE może nałożyć kary finansowe za niezastosowanie się do nakazów lub orzeczeń.

Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej (FRA), ustanowiona w 2007 r. w Wiedniu, odgrywa ważną rolę w monitorowaniu sytuacji w zakresie praw podstawowych w UE. FRA ma za zadanie gromadzenie, analizowanie, rozpowszechnianie i ocenę informacji oraz danych dotyczących praw podstawowych. Prowadzi również badania naukowe i społeczno-prawne oraz publikuje roczne i tematyczne sprawozdania dotyczące praw podstawowych.

Komisja umacnia też równość i ochronę mniejszości, czyli dwa filary art. 2 TUE, dzięki konkretnym strategiom, propozycjom i działaniom na rzecz promowania równości płci oraz zwalczania przemocy przeciwko kobietom i przemocy domowej, zwalczania rasizmu, mowy nienawiści i antysemityzmu, a także na rzecz ochrony praw osób LGBTIQ, Romów, osób z niepełnosprawnościami i dzieci w ramach nadrzędnej koncepcji „Unii równości”. Komisja, wspierana przez Parlament i 15 państw członkowskich, skierowała niedawno do TSUE sprawę przeciwko Węgrom w związku z wprowadzoną tam ustawą anty-LGBTIQ, pod zarzutem naruszenia m.in. art. 2 TUE. Zaproponowała również dyrektywy mające na celu wzmocnienie organów ds. równości za pomocą wspólnych norm.

Po zastoju spowodowanym wetami rządów Węgier i Polski, na posiedzeniu Rady Europejskiej w dniach 10–11 grudnia 2020 r. osiągnięto ostatecznie porozumienie w sprawie rozporządzenia dotyczącego ogólnego systemu warunkowości służącego ochronie budżetu Unii. Rozporządzenie to umożliwia ochronę budżetu UE w przypadku stwierdzenia, że naruszenia zasad praworządności w państwie członkowskim wpływają lub poważnie grożą wpłynięciem w wystarczająco bezpośredni sposób na należyte zarządzanie finansowe budżetem UE lub na ochronę interesów finansowych UE. Skarga na rozporządzenie wniesiona przez rząd węgierski i polski została oddalona przez TSUE. Umożliwiło to Komisji i Radzie uruchomienie mechanizmu przeciwko Węgrom, co doprowadziło do zawieszenia płatności w wysokości 6,3 mld EUR.

Komisja omawia obecnie wdrażanie krajowych planów w ramach Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności z rządami szeregu państw członkowskich i monitoruje, czy osiągają one uzgodnione cele pośrednie i końcowe, które są warunkiem wstępnym wypłaty środków. Mają one na celu sprostanie wyzwaniom wskazanym w zaleceniach dla poszczególnych krajów w ramach europejskiego semestru przyjętych przez Radę oraz w sprawozdaniach na temat praworządności i powiązanych zaleceniach wydanych przez Komisję, a także w postępowaniach prowadzonych na podstawie art. 7 przeciwko Polsce i Węgrom.

Rola Parlamentu Europejskiego

Parlament zawsze opowiadał się za umocnieniem poszanowania i ochrony praw podstawowych w UE. Już w 1977 r. Parlament, wraz z Radą i Komisją, przyjął wspólną deklarację o przestrzeganiu praw podstawowych, w której trzy wspomniane instytucje zobowiązały się do poszanowania praw podstawowych przy wykonywaniu swoich uprawnień. Ponadto w 1979 r. Parlament przyjął rezolucję z propozycją przystąpienia Wspólnoty Europejskiej do EKPC.

W zaproponowanym przez Parlament projekcie Traktatu ustanawiającego Unię Europejską z 1984 r. przewidziano, że Unia musi chronić godność człowieka i przyznać każdej osobie podlegającej jej jurysdykcji podstawowe prawa i wolności wynikające z zasad wspólnych dla konstytucji krajowych i EKPC. Przewidywał on także przystąpienie Unii do EKPC. W rezolucji z 12 kwietnia 1989 r. Parlament ogłosił przyjęcie Deklaracji podstawowych praw i wolności.

Od 1993 r. Parlament co roku organizuje debatę i przyjmuje rezolucję w sprawie sytuacji w zakresie praw podstawowych w UE na podstawie sprawozdania parlamentarnej Komisji Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych. Ponadto Parlament przyjmuje coraz więcej rezolucji dotyczących konkretnych kwestii związanych z ochroną wartości zapisanych w art. 2 TUE w państwach członkowskich.

Instytucja ta zawsze wspierała UE za pomocą własnych narzędzi prawnych i wzywała do nadania Karcie praw podstawowych mocy wiążącej. Cel ten został ostatecznie osiągnięty w 2009 r. wraz z wejściem w życie Traktatu z Lizbony.

Ostatnio Parlament wielokrotnie wyrażał poważne obawy co do stopniowego obniżania standardów określonych w art. 2 TUE w niektórych państwach członkowskich. Aby zająć się tym problemem, Parlament zaproponował szereg rozwiązań dotyczących wzmocnienia ochrony w UE nie tylko praw podstawowych, ale także demokracji i praworządności, a w szerszym ujęciu – wszystkich wartości UE wymienionych w art. 2 TUE, w tym nowe mechanizmy i procedury w celu uzupełnienia istniejących luk. Począwszy od 2012 r. w wielu rezolucjach Parlament wzywał do utworzenia komisji kopenhaskiej, a także cyklu europejskiej polityki w dziedzinie praw podstawowych, mechanizmu wczesnego ostrzegania, procedury zamrażania oraz do umocnienia FRA.

W przełomowej rezolucji na ten temat z 2016 r. Parlament skonsolidował swe poprzednie wnioski i wezwał Komisję do przedłożenia porozumienia międzyinstytucjonalnego na rzecz ustanowienia unijnego mechanizmu dotyczącego demokracji, praworządności i praw podstawowych, który opierałby się unijnym pakcie z Komisją i Radą. Obejmowałby on roczny cykl kształtowania polityki w oparciu o sprawozdanie z monitorowania poszanowania unijnych wartości w UE, przygotowane przez Komisję i panel ekspertów, poprzedzający debatę parlamentarną wraz ustaleniami dotyczącymi zagrożeń lub naruszeń[1]. Parlament zaapelował również o nowy projekt umowy w sprawie przystąpienia UE do EKPC oraz o zmiany w Traktacie, takie jak skreślenie art. 51 Karty praw podstawowych, przekształcenie jej w unijną kartę praw oraz zniesienie wymogu jednomyślności w kwestiach równości i niedyskryminacji. W rezolucji z 2020 r. Parlament zaproponował tekst porozumienia międzyinstytucjonalnego w sprawie umocnienia wartości Unii, oparty na wcześniejszych wnioskach i przewidujący dodatkowo możliwość składania pilnych sprawozdań oraz utworzenia międzyinstytucjonalnej grupy roboczej. W rezolucji z 2021 r. Parlament wezwał również Komisję do rozszerzenia rocznego sprawozdania na temat praworządności, tak aby obejmowało ono wszystkie wartości określone w art. 2 TUE i zawierało zalecenia dla poszczególnych krajów.

W 2018 r. Parlament przyjął rezolucję, w której z zadowoleniem odniósł się do decyzji Komisji o zastosowaniu art. 7 ust. 1 TUE wobec Polski, a także rezolucję w sprawie wszczęcia procedury na mocy art. 7 ust. 1 TUE w odniesieniu do Węgier. Przedłożył w tym celu Radzie uzasadniony wniosek, wzywając ją do ustalenia, czy istnieje wyraźne ryzyko poważnego naruszenia wartości, o których mowa w art. 2 TUE, oraz do wystosowania wobec Węgier odpowiednich zaleceń w tym zakresie[2]. W 2020 i 2022 r. Parlament przyjął również rezolucje w sprawie Polski i Węgier, rozszerzające zakres kwestii wzbudzających wątpliwości, które należy zbadać w ramach procedury przewidzianej w art. 7 ust. 1 TUE Wezwał również Komisję do wykorzystania wszystkich dostępnych narzędzi, w tym rozporządzenia w sprawie warunkowości w zakresie praworządności, aby zaradzić naruszeniom wartości określonych w art. 2 TUE przez Węgry i Polskę.

Po zabójstwie dziennikarzy Daphne Caruany Galizii na Malcie oraz Jána Kuciaka i jego narzeczonej na Słowacji, oraz aby wzmocnić monitorowanie i nasilić działania Parlamentu w odniesieniu do wartości określonych w art. 2 TUE, Komisja Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych utworzyła grupę monitorującą ds. demokracji, praworządności i praw podstawowych. Grupa ta zajmuje się pojawiającymi się w całej Unii zagrożeniami dla unijnych wartości oraz przedstawia Komisji Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych propozycje działań.

 

[1]Komisja uwzględniła wiele sugestii Parlamentu w swoim komunikacie z 2019 r. (ustanowienie cyklu międzyinstytucjonalnego, sprawozdanie roczne, monitorowanie państw członkowskich, praworządność i kwestie powiązane), lecz pominęła kwestie związane z objęciem całego art. 2 TUE (nie tylko praworządności, ale także demokracji, praw podstawowych, równości i mniejszości), kwestię utworzenia komitetu niezależnych ekspertów i ustanowienia międzyinstytucjonalnego porozumienia w sprawie cyklu, wydawania zaleceń dla poszczególnych państw członkowskich oraz ponownego rozpoczęcia publikacji sprawozdań antykorupcyjnych.
[2]Aby uzyskać więcej informacji na temat działań Parlamentu w zakresie praw podstawowych podczas poprzedniej kadencji zob. „The protection of fundamental rights in the EU: European Parliament achievements during the 2014-2019 legislative term and challenges for the future” [Ochrona praw podstawowych w UE: osiągnięcia Parlamentu Europejskiego w kadencji 2014–2019 i wyzwania na przyszłość].

Ottavio Marzocchi