Europejska inicjatywa obywatelska

Europejska inicjatywa obywatelska jest ważnym instrumentem demokracji uczestniczącej w Unii Europejskiej, dzięki któremu milion obywateli UE zamieszkujących w jednej czwartej państw członkowskich może zwrócić się do Komisji o przedstawienie wniosku dotyczącego aktu prawnego w celu wykonania postanowień traktatowych. Od początku stosowania rozporządzenia z 2011 r., na mocy którego ustalono szczegółowe procedury w odniesieniu do europejskiej inicjatywy obywatelskiej, dziesięć inicjatyw udało się z powodzeniem przedstawić Komisji. Od stycznia 2020 r. zastosowanie mają nowe przepisy, których celem jest większa dostępność europejskiej inicjatywy obywatelskiej.

Podstawa prawna

  • Artykuł 11 ust. 4 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE)
  • Artykuł 24 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE)
  • Rozporządzenia (UE) nr 211/2011 i 2019/788
  • Artykuł 222 i 230 Regulaminu Parlamentu Europejskiego

Informacje ogólne

Inicjatywy obywatelskie to instrument dostępny dla obywateli w większości państw członkowskich na szczeblu krajowym, regionalnym czy też lokalnym, chociaż znacznie różnią się one pod względem zakresu i procedury. Pojęcie obywatelstwa Unii Europejskiej, z którego wywodzi się europejska inicjatywa obywatelska, po raz pierwszy wprowadzono w traktacie z Maastricht (1.1.3). W 1996 r., w ramach przygotowań do konferencji międzyrządowej w Amsterdamie, ministrowie spraw zagranicznych Austrii i Włoch zaproponowali wprowadzenie prawa do przedkładania takich inicjatyw, równolegle z prawem do złożenia petycji do Parlamentu Europejskiego, jednak propozycja ta nie została przyjęta przez konferencję. Przepisy dotyczące inicjatywy obywatelskiej, bardzo podobne do systemu obowiązującego obecnie, zawarto początkowo w traktacie konstytucyjnym (art. 47 ust. 4). Wprawdzie prezydium konwentu odmówiło włączenia tych przepisów do ostatecznego tekstu, jednak zorganizowane wysiłki organizacji społeczeństwa obywatelskiego doprowadziły do decyzji o ich utrzymaniu. Po porażce procesu ratyfikacji traktatu konstytucyjnego podobne przepisy zostały powtórzone w projekcie traktatu lizbońskiego.

Obecnie prawo do zgłoszenia inicjatywy obywatelskiej jest zawarte w tytule II TUE (postanowienia o zasadach demokratycznych). W art. 11 ust. 4 TUE ustanowiono podstawowe ramy dotyczące tego prawa, natomiast w art. 24 ust. 1 TFUE określono ogólne zasady dotyczące rozporządzeń określających konkretne procedury i szczegółowe warunki. Wniosek w sprawie odpowiedniego rozporządzenia powstał w wyniku rozległych konsultacji[1]. Negocjacje i opracowanie ostatecznego tekstu trwały kilka miesięcy, a projekt wniosku został przedłożony Parlamentowi i Radzie w dniu 31 marca 2010 r., natomiast porozumienie polityczne osiągnięto 15 grudnia 2010 r., co umożliwiło oficjalne przyjęcie tekstu przez Parlament i Radę w dniu 16 lutego 2011 r. W dniu 1 kwietnia 2011 r. tekst uzgodniony przez Parlament i Radę wszedł w życie jako rozporządzenie (UE) nr 211/2011 (rozporządzenie w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej). Ze względu na szereg dostosowań technicznych niezbędnych na szczeblu państw członkowskich w celu ustanowienia usprawnionego procesu weryfikacji rozporządzenie w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej zaczęto faktycznie stosować rok później. Do dnia 1 kwietnia 2015 r., a następnie co trzy lata, Komisja ma obowiązek przedstawiania sprawozdania dotyczącego stosowania rozporządzenia w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej z myślą o wprowadzeniu doń ewentualnych zmian. Komisja przyjęła takie sprawozdania 31 marca 2015 r. w postaci dokumentu COM(2015)0145 oraz 28 marca 2018 r. w postaci dokumentu COM(2018)0157. W komunikatach tych przedstawiono sytuację i dokonano oceny wdrożenia europejskiej inicjatywy obywatelskiej, a także zawarto listę wyzwań, jakie pojawiły się po sześciu pierwszych latach wdrażania tych nowych ram legislacyjnych i instytucjonalnych. W sprawozdaniach wskazano szereg niedociągnięć, a także uwzględniono propozycje przedstawione przez Parlament w jego sprawozdaniach, co stanowiło uzupełnienie badań merytorycznych przeprowadzonych z inicjatywy Parlamentu Europejskiego[2].

Kiedy rozporządzenie w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej zaczęło obowiązywać, wyrażano poważne obawy w związku z funkcjonowaniem tego instrumentu. Parlament wielokrotnie apelował o jego zreformowanie, aby uprościć i usprawnić procedury. Ostatecznie 13 września 2017 r. Komisja przedstawiła wniosek ustawodawczy w sprawie przeglądu europejskiej inicjatywy obywatelskiej. W wyniku negocjacji międzyinstytucjonalnych prowadzonych od września do grudnia 2018 r. Parlament i Rada, w dniu 12 grudnia 2018 r., osiągnęły porozumienie polityczne. Na uzgodniony tekst Parlament Europejski wyraził zgodę 12 marca 2019 r., a Rada – 9 kwietnia. Akt końcowy podpisano 17 kwietnia, a 17 maja 2019 r. opublikowano go w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej (Dz.U. L 130).

Nowe przepisy dotyczącej europejskiej inicjatywy obywatelskiej (rozporządzenie (UE) nr 2019/788) zastępują rozporządzenie (UE) nr 211/2011 i obowiązują od 1 stycznia 2020 r. Prawo do zgłoszenia europejskiej inicjatywy obywatelskiej należy wyraźnie odróżnić od prawa do złożenia petycji, gdyż obydwie procedury różnią się pod wieloma istotnymi względami. Petycję może złożyć dowolny obywatel UE oraz osoba fizyczna lub prawna rezydująca w UE (4.1.4), przy czym petycja taka musi odnosić się do spraw, które należą do obszaru działalności UE i bezpośrednio dotyczą osoby składającej petycję. Petycje są adresowane do Parlamentu jako instytucji bezpośrednio reprezentującej obywateli na szczeblu UE. Europejska inicjatywa obywatelska stanowi bezpośrednie wezwanie do wprowadzenia konkretnego aktu prawnego UE oraz musi odpowiadać określonym zasadom, aby można ją było uznać. Co więcej, jej ostatecznym adresatem jest Komisja, która jako instytucja posiada wyłączność na przedstawianie wniosków ustawodawczych. Pod tym względem europejska inicjatywa obywatelska przypomina prawo inicjatywy powierzone Parlamentowi (art. 225 TFUE) i Radzie (art. 241 TFUE).

Procedura

A. Komitet obywatelski

Inicjatywa o takiej skali wymaga pewnej podstawowej struktury organizacyjnej. Pierwszym krokiem ku zgłoszeniu europejskiej inicjatywy obywatelskiej jest utworzenie komitetu organizacyjnego nazywanego „komitetem obywatelskim”. Komitet ten musi składać się z co najmniej siedmiu osób zamieszkujących w co najmniej siedmiu różnych państwach członkowskich (jednak niekoniecznie posiadających siedem różnych narodowości) i będących w wieku uprawniającym do głosowania w wyborach europejskich. Komitet ten musi mianować przedstawiciela i zastępcę, którzy działają jako osoby kontaktowe do celów danej europejskiej inicjatywy obywatelskiej.

Wbrew propozycji Komisji i Parlamentu w nowym rozporządzeniu w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej nie obniżono do 16 lat minimalnego wieku wymaganego do poparcia europejskiej inicjatywy obywatelskiej, jednak państwa członkowskie mają prawo na podstawie własnej decyzji uznać ten wiek za wystarczający.

B. Rejestracja

Zanim komitet zacznie zbierać wśród obywateli deklaracje poparcia, musi wystąpić do Komisji o zarejestrowanie inicjatywy. W tym celu musi przedstawić dokument zawierający tytuł, streszczenie sprawy oraz krótki opis inicjatywy, odniesienie do proponowanej podstawy prawnej działania prawnego, informacje o członkach komitetu oraz informacje o wszystkich źródłach wsparcia i finansowania proponowanej inicjatywy. Organizatorzy mogą przedstawić w załączniku bardziej szczegółowe informacje i inne materiały, takie jak projekt proponowanego aktu ustawodawczego.

Komisja w ciągu dwóch miesięcy podejmuje decyzję w sprawie zarejestrowania proponowanej inicjatywy. Nie zostanie ona zarejestrowana w przypadku niespełnienia wymogów proceduralnych lub jeżeli wychodzi poza zakres uprawnień Komisji w odniesieniu do przedkładania wniosków w sprawie aktów prawnych dla celów wykonania postanowień traktatowych. Wniosek o rejestrację spotka się również z odmową, jeżeli dana europejska inicjatywa obywatelska jest w sposób oczywisty niepoważna, dokuczliwa bądź stanowi nadużycie lub stoi w sprzeczności z wartościami UE, określonymi w art. 2 TUE. Decyzję Komisji można zakwestionować przy pomocy sądowych lub pozasądowych środków odwoławczych. Zarejestrowane inicjatywy publikuje się na stronach internetowych Komisji.

Aby europejska inicjatywa obywatelska była bardziej dostępna, a także z myślą o rejestracji jak największej liczby inicjatyw nowe rozporządzenie przewiduje także możliwość częściowej rejestracji inicjatyw.

C. Zbieranie deklaracji poparcia

Po rejestracji inicjatywy organizatorzy mogą rozpocząć gromadzenie deklaracji poparcia. Mają na to 12 miesięcy od rejestracji. Deklaracje poparcia można zbierać w formie papierowej lub elektronicznej. Jeżeli deklaracje poparcia zbiera się w formie elektronicznej, odpowiedni system internetowy musi najpierw uzyskać certyfikat odpowiednich władz krajowych. Szczegółowe przepisy dotyczące specyfikacji technicznej systemów zbierania deklaracji online określono w rozporządzeniu wykonawczym Komisji (rozporządzenie (UE) 2019/1799). Bez względu na to, czy deklaracje poparcia zbiera się w formie papierowej czy elektronicznej, do celów weryfikacji mają zastosowanie te same wymogi dotyczące danych. Aby europejska inicjatywa obywatelska została rozpatrzona przez Komisję, w ciągu 12 miesięcy musi podpisać się pod nią milion obywateli.

Nowe rozporządzenie w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej umożliwia obywatelom UE poparcie dowolnej inicjatywy bez względu na miejsce zamieszkania. Rozporządzenie wprowadza także większą elastyczność w wyborze daty rozpoczynającej zbieranie podpisów, mianowicie w ciągu sześciu miesięcy od rejestracji. Ponadto upraszcza ono jeszcze bardziej wymogi dotyczące danych osobowych w odniesieniu do sygnatariuszy europejskiej inicjatywy obywatelskiej. Państwa członkowskie wciąż jednak mają prawo wymagać od sygnatariuszy podania pełnego numeru dowodu tożsamości.

Co więcej, nowe rozporządzenie stanowi, że Komisja ma obowiązek wprowadzić i obsługiwać centralny system online służący do zbierania podpisów oraz wycofać do 2022 r. systemy stosowane w poszczególnych państwach.

Na wyraźne żądanie Parlamentu nowe rozporządzenie przewiduje również większe wsparcie dla organizatorów europejskiej inicjatywy obywatelskiej w postaci punktów kontaktowych w każdym państwie członkowskim i internetową platformę współpracy udostępniającą informacje oraz oferującą pomoc, praktyczne wsparcie i porady prawne w związku z organizacją europejskiej inicjatywy obywatelskiej.

D. Weryfikacja i certyfikacja

Po zebraniu niezbędnej liczby deklaracji poparcia w wystarczająco wielu państwach członkowskich organizatorzy muszą przedstawić je właściwym organom krajowym, których zadaniem jest certyfikacja deklaracji poparcia, a Komisja opracowuje ich wykaz na podstawie informacji przekazanych przez państwa członkowskie. Właściwe organy wykonujące to zadanie to zazwyczaj ministerstwa spraw wewnętrznych, komisje wyborcze lub rejestry ludności. Władze krajowe mają trzy miesiące na certyfikację deklaracji poparcia, ale do ich obowiązków nie należy weryfikacja podpisów.

E. Przedłożenie i rozpatrzenie

Na tym etapie organizatorzy przedstawiają odpowiednie certyfikaty otrzymane od organów krajowych, potwierdzające liczbę zebranych deklaracji poparcia, a także mają obowiązek przedstawienia informacji na temat finansowania uzyskanego z dowolnych źródeł. Zasadniczo zgłoszeniu podlegają wpłaty w wysokości powyżej 500 EUR.

Gdy do Komisji wpłynie prawidłowo zgłoszona inicjatywa, Komisja jest zobowiązana do niezwłocznego opublikowania jej w rejestrze europejskich inicjatyw obywatelskich i do przyjęcia organizatorów na odpowiednim szczeblu w celu umożliwienia im szczegółowego objaśnienia ich wniosku. Po wymianie poglądów z Komisją organizatorom umożliwia się przedstawienie inicjatywy podczas publicznego wysłuchania w Parlamencie Europejskim. Wysłuchanie jest organizowane przez komisję przedmiotowo właściwą dla dziedziny, której dotyczy dana europejska inicjatywa obywatelska (art. 222 Regulaminu Parlamentu).

Nowe rozporządzenie w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej wydłuża z trzech do sześciu miesięcy okres, w którym Komisja ma obowiązek ustosunkować się do prawidłowo zarejestrowanej inicjatywy. W komunikacie zawierającym prawne i polityczne konkluzje dotyczące każdej inicjatywy Komisja musi podać oficjalną listę działań, jakie zamierza podjąć, a także konkretny harmonogram ich realizacji. Ponadto z myślą o pełnej przejrzystości rozporządzenie wprowadza wymóg regularnego podawania przez organizatorów źródeł finansowania i innego otrzymanego wsparcia. Zobowiązuje także Komisję do udostępnienia w rejestrze i na publicznej stronie internetowej europejskiej inicjatywy obywatelskiej formularza kontaktowego, dzięki któremu obywatele będą mogli złożyć skargę dotyczącą kompletności i poprawności takich informacji.

Nowe rozporządzenie w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej i zmiany w Regulaminie Parlamentu Europejskiego umacniają jego rolę jako instytucji. W celu spotęgowania politycznych skutków inicjatyw cieszących się poparciem Parlament po przeprowadzeniu wysłuchania publicznego może odbyć debatę na posiedzeniu plenarnym i przyjąć rezolucję, aby ocenić polityczne poparcie dla danej inicjatywy. Równie ważne jest to, że Parlament będzie kontrolował działania podejmowane przez Komisję w odpowiedzi na inicjatywę. Działania te Komisja przedstawia w specjalnych komunikatach.

Bieżące inicjatywy

Jak dotąd dziesięć inicjatyw osiągnęło wymaganą liczbę podpisów („Right2Water”, „Jeden z nas”, „Stop wiwisekcji”, „Zakaz stosowania glifosatu”, „Minority SafePack”, „Koniec epoki klatkowej”, „Ratujmy pszczoły i rolników!”, „Nie dla obcinania płetw rekinom i handlu nimi”, „Za kosmetykami bez okrucieństwa wobec zwierząt” i „Europa wolna od futer”) i zostało przedłożonych Komisji. Parlament zorganizował wysłuchania z udziałem przedstawicieli inicjatyw. Komisja udzieliła odpowiedzi, przedstawiając swoje konkluzje prawne i polityczne. Od czasu wprowadzenia europejskiej inicjatywy obywatelskiej Komisja zarejestrowała łącznie 103 inicjatywy.

Rola Parlamentu Europejskiego

Parlament poświęcił wiele uwagi instrumentowi, jakim jest europejska inicjatywa obywatelska. Przed wejściem w życie traktatu lizbońskiego Parlament przyjął rezolucję zawierającą szczegółowy wniosek w sprawie realizacji europejskiej inicjatywy obywatelskiej. Po wejściu w życie traktatu Parlament był czynnie zaangażowany w negocjacje dotyczące rozporządzenia w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej. Parlament skutecznie przyczynił się do uczynienia z europejskiej inicjatywy obywatelskiej bardziej dostępnego i przyjaznego obywatelom instrumentu demokracji uczestniczącej. Doprowadził m.in. do obniżenia minimalnej liczby państw członkowskich, z których muszą pochodzić deklaracje poparcia, do jednej czwartej. Nalegał, aby weryfikację dopuszczalności prowadzono na etapie przed rejestracją, a także zadbał o to, aby wszyscy obywatele oraz mieszkańcy UE, niezależnie od obywatelstwa, uzyskali prawo do złożenia podpisu pod europejską inicjatywą obywatelską.

Na szczeblu politycznym Parlament wielokrotnie apelował o uproszczenie i usprawnienie procedur dotyczących europejskiej inicjatywy obywatelskiej, a także o nadanie jej większego znaczenia. W dniu 28 października 2015 r. Parlament przyjął rezolucję w sprawie przeglądu europejskiej inicjatywy obywatelskiej, w której wezwał m.in. do dokonania przeglądu rozporządzenia w celu uproszczenia wymogów dotyczących danych osobowych oraz umożliwienia finansowania z myślą o wsparciu procesu organizowania europejskich inicjatyw obywatelskich. W 2017 r. Komisja Spraw Konstytucyjnych podjęła się sporządzenia sprawozdania ustawodawczego z inicjatywy własnej z myślą o przeprowadzeniu rzeczywistego przeglądu rozporządzenia w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej. We wrześniu 2017 r. w wyniku wniosków Parlamentu i po publicznych konsultacjach Komisja przedstawiła ostatecznie wniosek dotyczący nowego rozporządzenia w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej. W dniu 20 czerwca 2018 r. Komisja Spraw Konstytucyjnych przyjęła sprawozdanie na temat wniosku Komisji Europejskiej, po czym 5 lipca 2018 r. miało miejsce głosowanie na posiedzeniu plenarnym w celu rozpoczęcia międzyinstytucjonalnych negocjacji w sprawie nowego rozporządzenia dotyczącego europejskiej inicjatywy obywatelskiej.

W dniu 12 grudnia 2018 r. Parlament i Rada osiągnęły porozumienie polityczne. Po rezolucji Parlamentu przyjętej 12 marca i zatwierdzeniu przez Radę 9 kwietnia akt końcowy podpisano 17 kwietnia i opublikowano w Dzienniku Urzędowym 17 maja 2019 r. Nowe przepisy dotyczącej europejskiej inicjatywy obywatelskiej (rozporządzenie (UE) 2019/788) zastępują rozporządzenie (UE) nr 211/2011 i obowiązują od 1 stycznia 2020 r.

Dzięki nowemu rozporządzeniu w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej inicjatywa stała się bardziej dostępna, mniej zbiurokratyzowana i łatwiejsza do wykorzystania przez organizatorów i zwolenników. Ponadto nowe rozporządzenie zwiększa możliwości podejmowania działań następczych związanych z inicjatywą.

W dniu 15 lipca 2020 r. Parlament i Rada przyjęły tymczasowe środki mające na celu przeciwdziałanie skutkom pandemii COVID-19 dla wdrażania europejskiej inicjatywy obywatelskiej. Nowe przepisy umożliwiają wydłużenie okresów zbierania deklaracji poparcia dla inicjatyw obywatelskich, na które wpływ ma pandemia.

W dniu 3 czerwca 2021 r. Komisja przyjęła decyzję wykonawczą o przedłużeniu terminów zbierania deklaracji poparcia dla europejskich inicjatyw obywatelskich. Okres zbierania deklaracji przedłużono do 31 grudnia 2022 r.

13 czerwca 2023 r. Parlament przyjął rezolucję w sprawie wdrożenia rozporządzeń dotyczących europejskiej inicjatywy obywatelskiej.

 

[1]Zielona księga Komisji (COM(2009)0622).

Alessandro Davoli