Polityka ochrony konsumentów: zasady i instrumenty
Skuteczna polityka ochrony konsumentów gwarantuje prawidłowe funkcjonowanie jednolitego rynku. Chroni prawa konsumentów względem sprzedawców oraz zapewnienia dodatkową ochronę konsumentom szczególnie podatnym na zagrożenia. Przepisy dotyczące ochrony konsumentów mogą ogólnie poprawić wyniki rynkowe. Promują one sprawiedliwsze rynki oraz, dzięki lepszym informacjom dla konsumentów, sprzyjają bardziej ekologicznym i społecznym efektom. Wzmocnienie pozycji konsumentów i ochrona ich interesów to kluczowe cele polityki UE.
Podstawa prawna
Artykuł 4 ust. 2 lit. f), art. 12, 114 i 169 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) oraz art. 38 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej.
Cele
Aby promować interesy konsumentów i zapewnić wysoki poziom ochrony, Unia musi chronić zdrowie, bezpieczeństwo i interesy gospodarcze konsumentów. Powinna też promować prawo konsumentów do informacji i edukacji oraz prawo do organizowania się w celu ochrony ich interesów. Ochrona konsumentów powinna zostać włączona do wszystkich odpowiednich obszarów polityki UE.
Działania
A. Uwagi ogólne
Program działań UE w obszarze polityki ochrony konsumentów opiera się na Nowym programie na rzecz konsumentów przyjętym 13 listopada 2020 r. Program przedstawia zaktualizowaną wizję polityki ochrony konsumentów na lata 2020–2025 pod hasłem „Poprawa odporności konsumentów na potrzeby trwałej odbudowy”. Jego celem jest również zajęcie się bezpośrednimi obawami konsumentów dotyczącymi pandemii COVID-19.
Program obejmuje pięć kluczowych obszarów priorytetowych:
- transformacja ekologiczna: sprostanie nowym wyzwaniom, jakie przed prawami i możliwościami upodmiotowienia konsumentów stawia transformacja ekologiczna, zagwarantowanie dostępności zrównoważonych produktów i stylu życia wszystkim bez względu na położenie geograficzne czy dochód;
- transformacja cyfrowa; stworzenie bezpieczniejszej strefy cyfrowej dla konsumentów, w której ich prawa są chronione, oraz zapewnienie równych warunków działania, aby dzięki innowacjom świadczyć wszystkim Europejczykom nowsze i lepsze usługi;
- skuteczne egzekwowanie i dochodzenie roszczeń: zajęcie się wpływem pandemii COVID-19 na prawa konsumentów oraz zwalczanie wprowadzających w błąd twierdzeń dotyczących ekologiczności i nieuczciwych praktyk handlowych w kontekście internetowych technik wywierania wpływu i personalizacji. Chociaż egzekwowanie praw konsumentów to przede wszystkim obowiązek organów krajowych, to jednak UE odgrywa ważną rolę koordynującą i wspierającą w oparciu o rozporządzenie w sprawie współpracy w dziedzinie ochrony konsumentów;
- uwzględnianie szczególnych potrzeb konsumentów: uwzględnianie potrzeb tych konsumentów, którzy w pewnych sytuacjach mogą być podatni na zagrożenia i wymagają dodatkowych gwarancji. Może to wynikać z okoliczności społecznych lub być spowodowane cechami szczególnymi osób lub grup konsumentów;
- ochrona konsumentów w kontekście globalnym: zapewnienie bezpieczeństwa przywozów i ochrona unijnych konsumentów – dzięki nadzorowi nad rynkiem i ścisłej współpracy z odnośnymi organami w krajach partnerskich UE – przed nieuczciwymi praktykami stosowanymi przez podmioty spoza UE.
Instytucje UE wykorzystują tablicę wyników sytuacji konsumentów do śledzenia polityki konsumenckiej i oceny krajowych warunków konsumenckich w takich obszarach jak wiedza, zaufanie, zgodność i egzekwowanie przepisów. W tablicy wyników analizuje się również integrację unijnego rynku detalicznego za sprawą transakcji transgranicznych i rozwoju handlu elektronicznego. Zawiera ona badanie niedawnych nabywców, aby ocenić wyniki ponad 40 rynków pod względem wskaźników, takich jak zaufanie, porównywalność, wybór i zadowolenie konsumentów.
Ponadto 28 kwietnia 2021 r. uruchomiono Program na rzecz jednolitego rynku, aby wzmocnić jednolity rynek i wspomóc odbudowę Europy po pandemii COVID-19. Program, dysponujący budżetem w wysokości 4,2 mld euro na lata 2021–2027, oferuje kompleksowy pakiet mający na celu poprawę zarządzania jednolitym rynkiem, w tym w odniesieniu do usług finansowych.
B. Środki sektorowe (2.2.2)
1. Grupy konsumentów
Instytucje UE priorytetowo traktują zaangażowanie grup reprezentujących interesy konsumentów. Grupa doradcza ds. polityki konsumenckiej (CPAG) jest głównym forum Komisji do konsultacji z krajowymi i europejskimi zainteresowanymi stronami w dziedzinie polityki konsumenckiej w odniesieniu do wdrażania Nowego programu na rzecz konsumentów.
Grupa uzupełnia inne istniejące podmioty utrzymywane przez Komisję, w szczególności grupę ds. współpracy w zakresie ochrony konsumentów (CPC) i sieć ds. polityki konsumenckiej (CPN).
Zastępuje ona Europejską Grupę Konsultacyjną ds. Konsumentów, ustanowioną decyzją Komisji 2009/705/WE, której mandat wygasł w lipcu 2019 r.
2. Edukacja konsumentów
UE włączyła edukację konsumentów do programów nauczania szkół podstawowych i średnich. Przykładem tego jest „Consumer Classroom”, wielojęzyczna europejska strona internetowa dla nauczycieli. Oferuje bogatą bibliotekę na temat edukacji konsumentów oraz narzędzia do dzielenia się lekcjami z uczniami i innymi nauczycielami.
3. Informowanie konsumentów
Lepsza znajomość praw konsumentów może zwiększyć zaufanie. UE utworzyła Europejskie Centra Konsumenckie (ECC-Net), które udzielają porad na temat zakupów transgranicznych i skarg. Sieć udziela konsumentom informacji i porad na temat ich praw w UE oraz pomaga im w sporach z przedsiębiorcami w innych krajach UE. ECC-Net jest wynikiem połączenia w 2005 r. dwóch istniejących sieci ochrony konsumentów (EEJ-Net i sieci Euroguichets). FIN-NET zajmuje się skargami dotyczącymi transgranicznych usług finansowych. Komisja prowadzi kampanie informacyjne dla konsumentów i oferuje praktyczne przewodniki. SOLVIT rozstrzyga spory dotyczące naruszeń prawa UE.
Portal Your Europe odgrywa istotną rolę w zapewnianiu dostępu do wiarygodnych informacji na temat polityki ochrony konsumentów oraz w gromadzeniu różnych źródeł informacji w jednym miejscu. Dostęp do informacji został ulepszony za pomocą jednolitego portalu cyfrowego (rozporządzenie (UE) 2018/1724).
30 marca 2022 r., w ramach pakietu dotyczącego gospodarki o obiegu zamkniętym, Komisja opublikowała wniosek dotyczący dyrektywy w sprawie wzmocnienia pozycji konsumentów w procesie transformacji ekologicznej poprzez lepsze informowanie i lepszą ochronę przed nieuczciwymi praktykami. Głównym celem wniosku jest zachęcenie konsumentów do dokonywania wyborów przyjaznych dla środowiska poprzez dostarczanie im niezbędnych informacji.
4. Egzekwowanie praw konsumentów
Skuteczne egzekwowanie praw konsumentów jest równie ważne jak samo istnienie tych praw. Dyrektywa (UE) 2019/2161 zapewnia lepsze egzekwowanie i unowocześnienie unijnych przepisów dotyczących ochrony konsumenta. Egzekwowaniem tych przepisów zajmują się głównie krajowe organy publiczne. Rozporządzenie (UE) 2017/2394 przewiduje połączenie tych organów za pośrednictwem unijnej sieci, ułatwiając wymianę informacji i wspólne działania przeciwko naruszeniom prawa ochrony konsumentów. Sieć ta prowadzi skoordynowane dochodzenia, takie jak przeszukiwanie internetu, aby sprawdzać strony internetowe pod względem ich zgodności z prawem. Ponadto konsumenci mogą wystąpić o ochronę swoich zbiorowych interesów w UE w drodze powództw przedstawicielskich, tj. powództw wytaczanych przez podmioty przedstawicielskie zgodnie z dyrektywą (UE) 2020/1828.
Rola Parlamentu Europejskiego
Parlament stale udoskonala unijne przepisy dotyczące ochrony konsumentów. Ochrona konsumentów to już nie tylko normalizacja standardów technicznych, lecz realizacja celu „Europa obywateli”. Od 13 czerwca 2014 r. państwa członkowskie wdrażają przepisami krajowymi dyrektywę w sprawie praw konsumentów, zatwierdzoną zdecydowaną większością głosów przez Parlament.
12 grudnia 2017 r. Parlament zatwierdził rozporządzenie (UE) 2017/2394 w celu zacieśnienia współpracy między organami krajowymi odpowiedzialnymi za egzekwowanie przepisów w zakresie ochrony konsumentów.
W następstwie wniosku Komisji dotyczącego nowego ładu dla konsumentów 27 listopada 2019 r. Parlament przyjął dyrektywę (UE) 2019/2161 z myślą o lepszym egzekwowaniu i unowocześnieniu unijnych przepisów dotyczących ochrony konsumenta. 28 marca 2023 r. Komisja Rynku Wewnętrznego i Ochrony Konsumentów (IMCO) przyjęła sprawozdanie w sprawie wzmocnienia pozycji konsumentów w kontekście transformacji ekologicznej dzięki lepszemu informowaniu i ochronie przed nieuczciwymi praktykami.
Oprócz prawodawstwa UE Parlament przyjmuje sprawozdania z własnej inicjatywy, aby ukierunkować politykę ochrony konsumentów. Parlament kładzie nacisk na zwiększenie środków budżetowych na działania na rzecz konsumentów oraz rozwój reprezentacji konsumentów, zwłaszcza w państwach członkowskich, które przystąpiły do UE w 2004 r. 13 września 2018 r. przyjęto rezolucję, w której stwierdzono, że podwójna jakość produktów na jednolitym rynku jest dyskryminująca.
25 listopada 2020 r. Parlament przyjął rezolucję w sprawie zrównoważonego jednolitego rynku, w której położył nacisk na trwałość produktów, możliwość naprawy i wyposażenie konsumentów w wiedzę umożliwiającą podejmowanie zrównoważonych decyzji.
Podczas kryzysu związanego z COVID-19 ochrona konsumentów stała się niezbędna do zwrotu kosztów usług oraz przeciwdziałania informacjom wprowadzającym w błąd i sprzedaży wadliwego sprzętu medycznego. 23 marca 2020 r. komisja IMCO wystosowała pismo do urzędników UE, w którym wezwała do podjęcia działań w związku z kryzysem związanym z COVID-19 i zwróciła uwagę na nadzór demokratyczny. 9 listopada 2020 r. podczas webinarium[1] dla komisji IMCO omówiono wpływ COVID-19 na rynek wewnętrzny, podjęte środki i przyszłe przygotowania. 19 listopada komisarz Didier Reynders przedstawił komisji IMCO nowy program na rzecz konsumentów, oceniając wpływ pandemii COVID-19 na konsumentów i poruszając długoterminowe tematy polityki, w tym transformację ekologiczną i cyfrową, podatność konsumentów na zagrożenia, egzekwowanie praw i współpracę międzynarodową.
22 lutego 2021 r. przedstawiono komisji IMCO kompleksową analizę[2] pokazującą wpływ pandemii COVID-19 na rynek wewnętrzny. W analizie jest mowa o skutkach ograniczeń wprowadzonych na szczeblu państw członkowskich i UE dla swobodnego przepływu towarów, usług i osób. Analiza zawiera też zalecenia polityczne dotyczące sposobu postępowania z przyszłymi kryzysami, aby umożliwić kontynuację swobodnego przepływu, takie jak zapewnienie środków finansowych na opracowanie i zamawianie przyszłych szczepionek oraz dalsza koordynacja odpowiednich przepisów na szczeblu UE.
Polityka ochrony konsumentów w dziedzinie usług internetowych i cyfrowych to obszar, na którym szczególnie skupia się Parlament, a zwłaszcza komisja IMCO. W czerwcu 2020 r. w sporządzonym na zlecenie komisji IMCO badaniu[3] dotyczącym moderowania treści niezgodnych z prawem przez platformy internetowe stwierdzono, że istnieje potrzeba zaostrzenia unijnych ram prawnych, równolegle ze współregulacją przez platformy internetowe, aby chronić obywateli przed niezgodnymi z prawem lub szkodliwymi internetowymi treściami. W badaniu opublikowanym w czerwcu 2021 r. przeanalizowano skutki reklamy ukierunkowanej dla reklamodawców, dostępu do rynku i wyboru dokonywanego przez konsumentów.
20 października 2020 r. Parlament przyjął trzy rezolucje: „Akt prawny o usługach cyfrowych: poprawa funkcjonowania jednolitego rynku”, „Akt prawny o usługach cyfrowych i związane z nim kwestie z zakresu praw podstawowych” oraz „Akt prawny o usługach cyfrowych: dostosowanie przepisów prawa handlowego i cywilnego w odniesieniu do podmiotów gospodarczych prowadzących działalność internetową”, gdzie określono plan przyszłego zapewnienia funkcjonowania jednolitego rynku cyfrowego, w tym lepszą ochronę konsumentów w internecie. Większość treści sprawozdań z własnej inicjatywy znalazła się we wnioskach Komisji, które zostały zmienione i pomyślnie przegłosowane w komisji IMCO w grudniu 2021 r. (2.1.7). Akt o rynkach cyfrowych i akt o usługach cyfrowych, które zostały przyjęte przez współprawodawców 14 września i 19 października 2022 r., mają zasadnicze znaczenie dla ochrony konsumentów w środowisku cyfrowym.
27 września 2021 r. komisja IMCO zorganizowała wysłuchanie w sprawie ochrony konsumentów i zautomatyzowanych narzędzi decyzyjnych. Podczas wysłuchania omówiono ochronę konsumentów przed zagrożeniami związanymi ze sztuczną inteligencją oraz poprawę jakości przekazywanych im informacji. Przedstawiciele grup konsumenckich, przedsiębiorstw, środowisk akademickich i jednostek certyfikujących podzielili się spostrzeżeniami na temat obecnych ram UE, niezbędnych zmian i wyzwań związanych z egzekwowaniem przepisów. Członkowie komisji IMCO podkreślili, że otoczenie regulacyjne jest godne zaufania. W maju 2022 r. komisja odbyła również wysłuchanie na temat cyfrowych paszportów produktów, aby zwiększyć przejrzystość i ochronę konsumentów w erze cyfrowej.
7 kwietnia 2022 r. Parlament przyjął rezolucję w sprawie prawa konsumentów do naprawy produktów trwałych i nadających się do naprawy.
20 kwietnia 2022 r. komisja IMCO omówiła prawa konsumentów podczas zakupów poza UE, obejmujące informacje udzielane przed zawarciem umowy oraz ochronę przed nieuczciwymi praktykami i warunkami.
Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronie internetowej Komisji Rynku Wewnętrznego i Ochrony Konsumentów.
Barbara Martinello