Przepisy dotyczące ochrony konsumentów
Europejskie przepisy dotyczące ochrony konsumentów mają na celu ochronę zdrowia, bezpieczeństwa oraz interesów ekonomicznych i prawnych konsumentów europejskich niezależnie od miejsca ich zamieszkania, podróży lub dokonywania zakupów w UE. Przepisy unijne regulują transakcje realizowane fizycznie oraz handel elektroniczny, obejmują zasady o ogólnym zastosowaniu, jak i uregulowania dotyczące określonych produktów, w tym leków, organizmów modyfikowanych genetycznie, wyrobów tytoniowych, kosmetyków, zabawek i materiałów wybuchowych.
Podstawa prawna
Artykuły 114 i 169 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE).
Cele
Zapewnienie wszystkim konsumentom w Unii-, niezależnie od miejsca zamieszkania, podróży lub dokonywania zakupów w UE-, wspólnego wysokiego poziomu ochrony przed ryzykiem i zagrożeniami dla ich bezpieczeństwa i interesów ekonomicznych oraz zwiększenie zdolności konsumentów do obrony własnych interesów.
Osiągnięcia
A. Ochrona zdrowia i bezpieczeństwo konsumentów
1. Działania UE w dziedzinie zdrowia publicznego oraz w zakresie wyrobów tytoniowych (2.2.4)
2. Środki spożywcze (2.2.6)
3. Produkty lecznicze (2.2.5)
4. System ogólnego bezpieczeństwa produktów i nadzór rynku
W dyrektywie 2001/95/WE określono normy bezpieczeństwa produktów konsumpcyjnych. Jeżeli produkt stanowi poważne zagrożenie, trzeba to zgłosić za pośrednictwem RAPEX-u, systemu szybkiej wymiany informacji między państwami członkowskimi a Komisją. 13 grudnia 2024 r. wspomnianą dyrektywę zastąpi nowa dyrektywa w sprawie ogólnego bezpieczeństwa produktów. Dotyczy ona przede wszystkim kompleksowego zarządzania ryzykiem, zwiększonej identyfikowalności, ściślejszego nadzoru, konkretnych obowiązków przedsiębiorstw i internetowych platform handlowych, obowiązku zgłaszaniu wypadków oraz ustrukturyzowanych procedur odzyskiwania produktu z uwzględnieniem środków zaradczych dla konsumentów.
5. Bezpieczeństwo produktów kosmetycznych, materiałów wybuchowych do użytku cywilnego oraz zabawek
Rozporządzenie (WE) nr 1223/2009 zapewnia bezpieczeństwo produktów kosmetycznych dzięki odpowiedniemu etykietowaniu; obowiązuje ono od 11 lipca 2013 r. Dyrektywy 2014/28/UE, 2008/43/WE i decyzja 2004/388/WE obejmują bezpieczeństwo materiałów wybuchowych do użytku cywilnego; zostały one zaktualizowane dyrektywami 2014/28/UE i 2013/29/UE. Bezpieczeństwo zabawek reguluje dyrektywa 2009/48/WE, a o normach w tym zakresie decyduje Europejski Komitet Normalizacyjny.
6. Usługi telekomunikacyjne po przystępnej cenie dla przedsiębiorstw i konsumentów (2.1.8)
B. Ochrona ekonomicznych interesów konsumentów
1. Usługi społeczeństwa informacyjnego, handel elektroniczny oraz płatności elektroniczne i transgraniczne
Dyrektywa o handlu elektronicznym (2000/31/WE) dotyczy dostawców usług online w UE, w tym różnych rodzajów działalności online. Została ona zaktualizowana aktem o usługach cyfrowychprzyjętym 19 października 2022 r. Inne akty, takie jak dyrektywa (UE) 2015/2366 i rozporządzenie (UE) 2021/1230, zapewniają równe opłaty za transgraniczne płatności w euro między państwami członkowskimi.
2. Telewizja bez granic
W dyrektywie 2010/13/UE przewidziano swobodny przepływ usług nadawczych, chroniąc interesy publiczne, takie jak różnorodność kulturowa i ochrona małoletnich. Zawiera ona przepisy regulujące reklamy alkoholu, tytoniu i leków, a także telezakupy i treści o wyraźnie seksualnym charakterze. Wydarzenia o istotnym znaczeniu dla społeczeństwa muszą być nadawane bezpłatnie, nawet jeśli płatne kanały telewizyjne zakupiły wyłączne prawa do ich transmisji.
3. Umowy sprzedaży na odległość i umowy zawarte poza siedzibą, sprzedaż towarów i gwarancje oraz nieuczciwe warunki umów
Od 13 czerwca 2014 r. dyrektywa w sprawie praw konsumentów (2011/83/UE) zastąpiła i zmieniła starsze dyrektywy. Przewidziano w niej umocnienie praw konsumenta dzięki przepisom dotyczącym udzielania informacji, prawa do odstąpienia od umowy i postanowień umownych. 11 maja 2022 r. przedstawiono wniosek dotyczący aktualizacji dyrektywy 2002/65/WE w sprawie sprzedaży konsumentom usług finansowych na odległość, która jest obecnie negocjowana przez instytucje UE.
4. Nieuczciwe praktyki handlowe, reklama porównawcza i reklama wprowadzająca w błąd
Dyrektywa 2005/29/WE dotyczy nieuczciwych praktyk stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów, w tym działań wprowadzających w błąd i przymusu. Dyrektywa 2006/114/WE dotyczy reklamy wprowadzającej w błąd i reklamy porównawczej. W celu wyeliminowania luk zaproponowano przeglądy tych aktów; zaowocowały one przyjęciem dyrektywy (UE) 2019/2161, która zmodernizowała i umocniła przepisy dotyczące ochrony konsumentów. Jeżeli chodzi o nieuczciwe praktyki, w kwietniu 2022 r. Komisja Rynku Wewnętrznego i Ochrony Konsumentów (IMCO) zorganizowała wysłuchanie publiczne na temat przestrzegania praw konsumentów podczas zakupów poza UE, aby określić wyzwania, przed jakimi stoją nabywcy w przypadku zakupów poza UE.
5. Odpowiedzialność za wadliwe produkty i podawanie cen
Dyrektywa 1999/34/WE nakłada na producentów odpowiedzialność za szkody spowodowane przez produkty wadliwe, przy czym konsumenci mają trzy lata na udowodnienie szkody, wady i związku przyczynowego między nimi. Dyrektywa 98/6/WE przewiduje obowiązek podawania cen sprzedaży i cen jednostkowych, aby ułatwić konsumentom porównanie produktów. Dyrektywa 1999/44/WE zapewnia gwarancje dotyczące produktów i zobowiązuje przedsiębiorców do usunięcia wad produktu, które wystąpią w ciągu dwóch lat od daty dostawy. Dyrektywę zaktualizowano w 2011 r., a następnie zastąpiono dyrektywą (UE) 2019/771.
6. Kredyty konsumenckie i hipoteczne
Dyrektywa 2008/48/WE ujednolica informacje o kredytach konsumenckich i zapewnia konsumentom 14-dniowy okres na odstąpienie od umowy i opcje przedterminowej spłaty kredytu. W czerwcu 2021 r. Komisja zaproponowała aktualizacje w celu rozszerzenia zakresu tej dyrektywy, usprawnienia informacji reklamowych, udoskonalenia prezentacji przed zawarciem umowy, poprawy zasad oceny zdolności kredytowej oraz promowania edukacji finansowej i dostępności doradztwa w zakresie zadłużenia w państwach członkowskich. Dyrektywa 2014/17/UE zawiera wytyczne dotyczące umów o kredyt konsumencki związanych z nieruchomościami mieszkalnymi. Jego celem jest stworzenie jednolitego rynku kredytów hipotecznych z korzyścią dla konsumentów i wprowadzenie wysokich standardów zawodowych ze strony kredytodawców i pośredników kredytowych[1].
7. Zorganizowane wyjazdy wakacyjne, nieruchomości użytkowane w oznaczonym czasie (umowy timeshare) i usługi wynajmu krótkoterminowego zakwaterowania
Dyrektywa (UE) 2015/2302 chroni konsumentów przy rezerwacji zorganizowanych wakacji lub podróży łączonych. Dyrektywa 2008/122/WE dotyczy przede wszystkim umów timeshare, czyli umów o użytkowanie nieruchomości w oznaczonym czasie, zapewniając jasne informacje o umowach oraz 14-dniowy okres odstąpienia od umowy. W listopadzie 2022 r. Komisja przedstawiła wniosek dotyczący rozporządzenia w sprawie gromadzenia i udostępniania danych na potrzeby krótkoterminowego najmu lokali mieszkalnych w celu sprostania wyzwaniom takim jak przystępne cenowo mieszkania i zapewnienia skutecznej polityki lokalnej.
8. Transport lotniczy
Rozporządzenia (WE) nr 261/2004 i (WE) nr 2027/97 obejmują odszkodowania dla pasażerów w związku z lotem oraz odpowiedzialność przewoźnika w razie wypadku. Rozporządzenie (WE) nr 80/2009 dotyczy komputerowych systemów rezerwacji w transporcie lotniczym, zapewniając równe uczestnictwo i rozpowszechnianie informacji. Określono w nim również wspólne kryteria ustalania taryf lotniczych i stawek za przewóz ładunków lotniczych. W rozporządzeniu (WE) nr 300/2008 ustanowiono normy ochrony lotnictwa w następstwie ataków terrorystycznych z 11 września.
9. Rynki energii
Trzeci pakiet energetyczny UE (przyjęty w 2009 r.) miał na celu umocnienie wewnętrznego rynku energii; dotyczył takich kwestii jak przejrzystość rynku detalicznego. Dyrektywa 2012/27/UE zapewnia konsumentom łatwy dostęp do ich danych dotyczących zużycia energii. Rozporządzenie (UE) 2017/1369 gwarantuje jasną prezentację danych dotyczących zużycia energii przez urządzenia gospodarstwa domowego, dzięki czemu pomaga ludziom w dokonywaniu świadomych zakupów. Obywatele UE mogą podłączać domy do sieci energetycznych i swobodnie wybierać dowolnego dostawcę energii na swoim obszarze.
10. Sieć Europejskich Centrów Konsumenckich (sieć ECK lub Euroguichets) oraz portal Twoja Europa
Sieć Europejskich Centrów Konsumenckich pomaga konsumentom w transakcjach transgranicznych i współpracuje z sieciami europejskimi, takimi jak FIN-NET (finanse), SOLVIT (rynek wewnętrzny) i europejska sieć sądowa. Portal Twoja Europa zawiera szczegółowe informacje dla konsumentów na różne tematy. Dzięki jednolitemu portalowi cyfrowemu (rozporządzenie (UE) 2018/1724) wprowadzono dalsze usprawnienia.
C. Ochrona prawnych interesów konsumentów
1. Alternatywne procedury rozwiązywania sporów i internetowe rozstrzyganie sporów
Alternatywne metody rozwiązywania sporów (ADR) oferują konsumentom i przedsiębiorcom pozasądowe rozwiązania w zakresie rozwiązywania konfliktów za pośrednictwem osób trzecich takich jak mediatorzy. W różnych dyrektywach i rezolucjach UE określono zasady dotyczące ADR; oferują one konsumentom tańsze i szybsze środki zaradcze, wprowadzają możliwości uzyskania nakazów zaprzestania szkodliwych praktyk w przypadku transgranicznych naruszeń handlowych oraz zapewniają możliwości rozstrzygania sporów zarówno w internecie, jak i poza nim. Rozporządzeniem (UE) nr 524/2013 ustanowiono ogólnounijną platformę internetowego rozstrzygania sporów, dostępną od lutego 2016 r.
2. Europejska sieć sądowa w sprawach cywilnych i handlowych oraz obowiązek współpracy organów krajowych
Decyzją 2001/470/WE utworzono europejską sieć sądową, aby pomóc obywatelom w sporach transgranicznych, zacieśnić współpracę sądową i dostarczać praktycznych informacji. Rozporządzeniem (WE) nr 2006/2004 ustanowiono sieć organów krajowych w celu egzekwowania unijnego prawa ochrony konsumentów. Zobowiązano je do współpracy od 29 grudnia 2005 r. w celu zapewnienia zgodności z prawem UE i przeciwdziałania naruszeniom za pomocą środków prawnych, takich jak nakazy sądowe.
3. Powództwa przedstawicielskie w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów
Dyrektywa 2009/22/WE znormalizowała nakazy zaprzestania szkodliwych praktyk, aby zapewnić zbiorową ochronę konsumentów. Dyrektywa 2014/104/UE umożliwiła osobom poszkodowanym w wyniku naruszenia prawa konkurencji dochodzenie odszkodowania. Dyrektywą (UE) 2020/1828 rozszerzono system nakazów zaprzestania szkodliwych praktyk, tak aby objąć nim większą liczbę unijnych instrumentów, które służą zbiorowym interesom konsumentów, i określić metody dochodzenia roszczeń odszkodowawczych.
D. Środki wdrożone w następstwie pandemii COVID-19
W czasie pandemii, ze względu na wzrost nieprawidłowości w internecie, Komisja i organy ochrony konsumentów w państwach członkowskich wydały wspólne stanowisko w sprawie współpracy w dziedzinie ochrony konsumentów; wezwały w nim platformy internetowe do przeciwdziałania nielegalnemu marketingowi. Podkreślili również znaczenie walki z dezinformacją za pomocą wspólnego komunikatu. W kontekście kontroli granicznych i ograniczeń w podróżowaniu 18 marca 2020 r. Komisja przedstawiła wytyczne zapewniające spójne stosowanie praw konsumentów w UE. Obywatele UE korzystają z wyjątkowej ochrony obejmującej wszystkie rodzaje transportu. Przewoźnicy muszą oferować zwrot kosztów lub zmianę planu podróży w przypadku odwołanych usług.
Rola Parlamentu Europejskiego
Parlament pracuje nad umocnieniem unijnych przepisów dotyczących ochrony konsumentów, zapewniając równowagę między interesami rynkowymi a interesami konsumentów. Dążenie to opiera się na nowym programie na rzecz konsumentów na lata 2020-2025, nowym ładzie dla konsumentów, Europejskim Zielonym Ładzie i planie działania UE dotyczącym gospodarki o obiegu zamkniętym. Europejscy konsumenci odnoszą korzyści ze środków umacniających rynek wewnętrzny UE, w szczególności z inicjatywy dotyczącej jednolitego rynku cyfrowego. Obejmuje to przepisy dotyczące opłat roamingowych, łączności internetowej, przenoszenia treści online, transgranicznego doręczania paczek, ogólnej ochrony danych i blokowania geograficznego, dyrektywy ustanawiającej Europejski kodeks łączności elektronicznej i swobodnego przepływu danych nieosobowych oraz dyrektywy w sprawie praw autorskich na jednolitym rynku cyfrowym[2].
W rezolucji z listopada 2020 r. Parlament opowiedział się za aktualizacją dyrektywy w sprawie ogólnego bezpieczeństwa produktów w celu zapewnienia, aby przepisy dotyczące nadzoru rynku były istotne zarówno w odniesieniu do produktów offline, jak i online, oraz w celu sprostania wyzwaniom związanym z nowymi technologiami, takimi jak sztuczna inteligencja i robotyka. W badaniu z 2022 r. dla komisji IMCO podkreślono potrzebę zmiany dyrektywy w sprawie ogólnego bezpieczeństwa produktów, aby uwzględnić te nowe technologie. Ponadto Parlament omówił kwestię ochrony konsumentów w epoce cyfrowej, podkreślając solidne środki dla internetowych platform handlowych za pośrednictwem aktu o usługach cyfrowych, co podkreślono podczas warsztatów poświęconych handlowi elektronicznemu w lutym 2020 r., a także w szeregu badań[3]. Eksperci i zainteresowane strony podkreślali potrzebę wprowadzenia silnych środków ochrony konsumentów w odniesieniu do internetowych platform handlowych za pośrednictwem aktu prawnego o usługach cyfrowych.
Ostatnie badania objęły różne aspekty ochrony konsumentów. W badaniu[4] z października 2020 r. omówiono „skrzynki” w grach wideo i ich potencjał do działania jako bramki do gier hazardowych, zwłaszcza wśród młodych ludzi. W grudniu 2022 r. komisja IMCO przyjęła projekt sprawozdania z wdrażania w sprawie ochrony konsumentów w grach wideo online.
W styczniu 2021 r. w briefingu[5] pt. „Zwrot kosztów i odszkodowanie w przypadku anulowania lub opóźnienia przejazdu – prawa i ich egzekwowanie” wyszczególniono prawa konsumentów na mocy prawa UE w odniesieniu do odwołania transportu, w szczególności w odniesieniu do pandemii COVID-19. Inne badanie[6] dotyczyło wpływu reklamy na wybór dokonywany przez konsumentów; odnotowano w nim zarówno korzyści płynące z reklam spersonalizowanych, jak i obawy dotyczące przejrzystości, ukierunkowania na konsumentów podatnych na zagrożenia i zwodniczych interfejsów, które mogą manipulować decyzjami konsumentów. W marcu 2022 r. komisja IMCO zorganizowała wysłuchanie publiczne, aby zająć się ryzykiem związanym ze zwodniczymi interfejsami dla konsumentów.
28 października 2021 r. IMCO zorganizowała wysłuchanie publiczne na temat podwójnej jakości towarów na jednolitym rynku. Eksperci ze stowarzyszeń konsumenckich i organizacji biznesowych zwrócili uwagę na wyzwania, które wynikają z podwójnej jakości, zarówno dla konsumentów, jak i dla przemysłu, na przykład w zakresie informacji dla konsumentów na temat zróżnicowania towarów. Dyskutowali również o tym, jak zwiększyć świadomość konsumentów w tym zakresie.
Miesiąc później, 9 grudnia 2021 r., komisja IMCO głosowała nad projektem sprawozdania z wdrażania dyrektywy w sprawie bezpieczeństwa zabawek, aby zapewnić możliwość sprzedaży w Unii wyłącznie bezpiecznych zabawek.
W lutym 2022 r. w badaniu[7] wpływu influencerów na reklamę i ochronę konsumentów zwrócono uwagę na obawy dotyczące treści wprowadzających w błąd i promowania niebezpiecznych produktów w szybko rozwijającej się branży marketingowej influencerów. Akt o usługach cyfrowych i akt o rynkach cyfrowych mają na celu zwiększenie przejrzystości i uregulowanie działalności platform internetowych, czyli tzw. strażników dostępu, które mają zasadnicze znaczenie w sferze działalności influencerów. W innym badaniu[8] z września 2022 r. przeanalizowano kredyty w rachunku bieżącym w UE; wykazano w nim znaczne różnice stóp procentowych w poszczególnych państwach członkowskich. Autorzy opowiedzieli się za bardziej rygorystycznymi i sprawiedliwszymi przepisami, zwłaszcza w państwach, w których stopy procentowe są najwyższe.
W listopadzie 2022 r. opublikowano badanie, w którym przeanalizowano coraz powszechniejszą praktykę zindywidualizowanych cen, w ramach której ceny są dostosowane do poszczególnych konsumentów na podstawie analizy danych i często bez ich pełnej wiedzy. Strategia ta może zmaksymalizować zyski sprzedawców, którzy wykorzystują gotowość konsumentów do zapłacenia danej ceny. Budzi to obawy natury etycznej i potencjalny regres konsumentów ze względu na postrzeganą nieuczciwość oraz wpływ na przejrzystość i porównanie cen. Obecnie zindywidualizowane ustalanie cen jest dozwolone na mocy prawa UE, z wyjątkiem przypadków, w których narusza to przepisy antydyskryminacyjne. Nowe dyrektywy UE, takie jak art. 6 ust. 1 lit. ea) dyrektywy w sprawie praw konsumentów, wymagają ujawnienia pewnych zindywidualizowanych praktyk cenowych, ale uznaje się, że rozwiązania te nie są wystarczające. Biorąc pod uwagę sprzeciw konsumentów wobec tego rodzaju cen, przyszłe przepisy mogłyby zakazać dyskryminacji cenowej prowadzącej do zawyżania cen w stosunku do ceny wyjściowej. Mogłyby one również rozszerzyć i doprecyzować obowiązki informacyjne oraz ułatwić egzekwowanie przepisów poprzez odwrócenie ciężaru dowodu w przypadku gdy podejrzewa się personalizację cen.
Komisja ma dokonać ponownej oceny dyrektywy (UE) 2015/2302 w sprawie imprez turystycznych w oparciu o spostrzeżenia z Nowego programu na rzecz konsumentów z 2020 r. oraz sprawozdania ze stosowania dyrektywy z 2021 r. Celem tej ponownej oceny jest potwierdzenie, czy dyrektywa konsekwentnie zapewnia solidną ochronę konsumentów, w tym podczas niewypłacalności, oraz odzwierciedla wnioski wyciągnięte z kryzysu związanego z COVID-19, dostosowując je do strategii na rzecz zrównoważonej i inteligentnej mobilności. Przewidywane zmiany mogą obejmować uproszczenie rozróżnienia między powiązanymi usługami turystycznymi a imprezami turystycznymi, uproszczenie wymogów informacyjnych przy jednoczesnym zachowaniu zabezpieczeń konsumentów oraz wyjaśnienie zasad takich jak te dotyczące dobrowolnych bonów. W ostatnim kwartale 2023 r. Komisja planuje zaproponować zmiany ustawodawcze wraz z oceną skutków.
Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronie internetowej Komisji Rynku Wewnętrznego i Ochrony Konsumentów.
Christina Ratcliff / Jordan De Bono / Barbara Martinello