Polityka energetyczna: zasady ogólne

Unia Europejska musi sprostać wielu wyzwaniom w dziedzinie energetyki. Są one związane na przykład z uzależnieniem od importu, niedostateczną dywersyfikacją, wysokimi i niestabilnymi cenami energii, rosnącym popytem na energię, zagrożeniem bezpieczeństwa krajów produkcji i tranzytu, rosnącą groźbą zmiany klimatu, dekarbonizacją, niskim tempem postępów w zakresie efektywności energetycznej, wyzwaniami związanymi z rosnącym wykorzystywaniem odnawialnych źródeł energii, potrzebą większej przejrzystości rynków energii oraz ich dalszą integracją i wzajemnymi połączeniami. Centralnym elementem unijnej polityki energetycznej są różnorodne środki ukierunkowane na stworzenie pełnej unii energetycznej.

Podstawa prawna

Art. 194 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE).

Przepisy szczegółowe:

  • bezpieczeństwo dostaw: art. 122 TFUE;
  • sieci energetyczne: art. 170–172 TFUE;
  • węgiel: w protokole nr 37 określono skutki finansowe wygaśnięcia Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali w 2002 r.;
  • energia jądrowa: Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Traktat Euratom) stanowi podstawę prawną większości działań UE w dziedzinie energii jądrowej.

Pozostałe przepisy wpływające na kształt polityki energetycznej:

  • rynek wewnętrzny energii elektrycznej: art. 114 TFUE;
  • zewnętrzna polityka energetyczna: art. 216–218 TFUE.

Cele

Zgodnie z postanowieniami poczynionymi w ramach unii energetycznej z 2015 r. pięć najważniejszych celów polityki energetycznej UE to:

  • dywersyfikacja europejskich źródeł energii, zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego poprzez solidarność i współpracę między państwami UE;
  • zapewnienie funkcjonowania w pełni zintegrowanego wewnętrznego rynku energii, umożliwiającego swobodny przepływ energii w UE za pośrednictwem odpowiedniej infrastruktury i bez barier technicznych lub regulacyjnych;
  • poprawa efektywności energetycznej i zmniejszenie zależności od importu energii, ograniczenie emisji oraz stymulowanie tworzenia miejsc pracy i wzrostu gospodarczego;
  • dekarbonizacja gospodarki i przejście na gospodarkę niskoemisyjną zgodnie z porozumieniem paryskim;
  • promowanie badań w dziedzinie technologii niskoemisyjnych i czystych technologii energetycznych oraz nadanie priorytetu badaniom naukowym i innowacjom w celu stymulowania transformacji energetycznej i poprawy konkurencyjności.

W art. 194 TFUE wprowadza się niektóre obszary polityki energetycznej w zakres kompetencji dzielonej, sygnalizując przejście do wspólnej polityki energetycznej. Niemniej jednak każde państwo członkowskie zachowuje prawo „do określania warunków wykorzystania jego zasobów energetycznych, wyboru między różnymi źródłami energii i ogólnej struktury jego zaopatrzenia w energię” (art. 194 ust. 2).

Osiągnięcia

A. Ogólne ramy polityki

Obecna polityka energetyczna Unii opiera się na opublikowanej w lutym 2015 r. strategii na rzecz unii energetycznej. Jej celem było zagwarantowanie gospodarstwom domowym i przedsiębiorstwom w UE bezpiecznych, zrównoważonych, konkurencyjnych i przystępnych cenowo dostaw energii. Obecne cele energetyczne UE na 2030 r. obejmują:

  • zwiększenie do 42,5 % udziału energii ze źródeł odnawialnych w końcowym zużyciu energii, przy dążeniu do osiągnięcia udziału w wysokości 45 %;
  • zmniejszenie zużycia energii pierwotnej (orientacyjnej) i końcowej o 11,7 % w porównaniu z prognozami na 2020 r., co odpowiada nie więcej niż 992,5 mln i 763 mln ton oleju ekwiwalentnego (Mtoe);
  • połączenia międzysystemowe obejmujące co najmniej 15 % systemów elektroenergetycznych UE.

Obecne europejskie ramy regulacyjne w dziedzinie energii oparto na obszernym pakiecie „Gotowi na 55”, którego celem było początkowo dostosowanie wszystkich celów w zakresie klimatu i energii. Następnie dokonano zmian za pomocą planu REPowerEU, który miał szybko i całkowicie wyeliminować zależności od rosyjskich paliw kopalnych.

Ramy te składają się z różnych przepisów w sprawie propagowania energii ze źródeł odnawialnych (dyrektywa (UE) 2018/2001), efektywności energetycznej (dyrektywa (UE) 2018/2002), zarządzania i elektroenergetycznych połączeń międzysystemowych (rozporządzenie (UE) 2018/1999), struktury rynku energii elektrycznej (dyrektywa (UE) 2019/944 i rozporządzenie (UE) 2019/943), gotowości na wypadek zagrożeń (rozporządzenie (UE) 2019/941), charakterystyki energetycznej budynków (dyrektywa (UE) 2018/844), rynków gazu zdekarbonizowanego i wodoru (dyrektywa 2009/73/WE i rozporządzenie (WE) nr 715/2009), opodatkowania energii (dyrektywa 2003/96/WE), transeuropejskiej infrastruktury energetycznej (rozporządzenie (UE) 2022/869), współpracy organów regulacji energetyki (rozporządzenie (UE) 2019/942), baterii (rozporządzenie (UE) 2023/1542), zmian w następstwie wystąpienia Zjednoczonego Królestwa z UE (decyzja (UE) 2019/504) oraz transportu lotniczego i morskiego (rozporządzenie (UE) 2023/2405 i rozporządzenie (UE) 2023/1805). Zgodnie z obowiązującymi ramami państwa UE muszą ustanowić dziesięcioletnie zintegrowane krajowe plany w dziedzinie energii i klimatu (KPEiK) na lata 2021–2030. Muszą też przedkładać co dwa lata sprawozdania z postępów i opracowywać spójne krajowe strategie długoterminowe, aby osiągnąć uzgodnione cele energetyczne oraz cele porozumienia paryskiego.

W wyniku zmian, które wprowadzono za pośrednictwem REPowerEU, ramy energetyczne rozszerzono o przepisy dotyczące minimalnego poziomu napełnienia magazynów gazu, który ma wynosić 90 % przed rozpoczęciem sezonu zimowego (rozporządzenie (UE) 2022/1032), dobrowolne cele dla państw członkowskich w zakresie zmniejszenia zapotrzebowania na gaz o 15 % (rozporządzenie (UE) 2022/1369; jego okres obowiązywania przedłużono do marca 2024 r.), dobrowolną agregację zapotrzebowania na gaz (rozporządzenie (UE) 2022/2576; europejska platforma zakupu gazu), cele w zakresie ograniczenia zapotrzebowania na energię elektryczną o 10 % i 5 % w godzinach szczytu i ograniczone w czasie interwencje w sytuacji nadzwyczajnej w celu rozwiązania problemu wysokich cen energii (rozporządzenie (UE) 2022/1854). Obecny program polityczny jest nadal ukierunkowany na bezpieczeństwo energetyczne i przystępność cenową.

B. Zakończenie procesu tworzenia wewnętrznego rynku energii

W pełni zintegrowany i należycie funkcjonujący wewnętrzny rynek energii zapewnia przystępne ceny energii, jest źródłem niezbędnych sygnałów cenowych dla inwestycji w ekologiczną energię, zabezpiecza dostawy energii i stwarza najmniej kosztowne możliwości osiągnięcia neutralności klimatycznej.

Przepisy dotyczące wewnętrznego rynku energii, wprowadzone po raz pierwszy w trzecim pakiecie energetycznym (2009–2014), opierały się na zasadach współpracy transgranicznej i uczciwych rynków detalicznych. Kolejne pakiety koncentrowały się na gotowości na wypadek zagrożeń, koordynacji, zachętach dla konsumentów, dekarbonizacji i bezpieczeństwie dostaw energii. Trwają negocjacje instytucjonalne między współprawodawcami w sprawie reformy struktury rynku energii elektrycznej (zob. nota faktograficzna nr 2.1.9 o wewnętrznym rynku energii).

C. Efektywność energetyczna

Podstawą polityki UE w zakresie efektywności energetycznej jest nowa dyrektywa w sprawie efektywności energetycznej (dyrektywa (UE) 2023/1791), która opiera się na zasadzie „efektywność energetyczna przede wszystkim”. Ustanowiono w niej unijny cel w zakresie efektywności energetycznej na 2030 r., zgodnie z którym należy zmniejszyć zużycie energii pierwotnej (orientacyjnej) i końcowej o 11,7 % w porównaniu z prognozami na 2020 r. Odpowiada to nie więcej niż 992,5 Mtoe i 763 Mtoe. Zasada „efektywność energetyczna przede wszystkim” nakłada na państwa UE obowiązek dopilnowania, by rozwiązania w zakresie efektywności energetycznej były uwzględniane przy podejmowaniu decyzji dotyczących planowania, polityki i inwestycji zarówno w sektorze energetycznym, jak i nieenergetycznym (zob. nota faktograficzna nr 2.4.8 o efektywności energetycznej).

D. Energia ze źródeł odnawialnych

Energia słoneczna, energia wiatrowa, energia oceaniczna i wodna, biomasa i biopaliwa to energia pochodząca ze źródeł odnawialnych. Rynki energii same w sobie nie są w stanie zapewnić pożądanej ilości energii ze źródeł odnawialnych w UE, co oznacza, że mogą być potrzebne krajowe systemy wsparcia i unijne systemy finansowania. Zasady unijnej polityki w zakresie energii ze źródeł odnawialnych obejmują dywersyfikację dostaw energii w UE, rozwój lokalnych zasobów energetycznych w celu zapewnienia bezpieczeństwa dostaw oraz zmniejszenie zależności UE od źródeł zewnętrznych. Podstawą polityki UE w zakresie energii ze źródeł odnawialnych jest nowa dyrektywa w sprawie energii odnawialnej (dyrektywa (UE) 2023/2413), w której ustanowiono cel 42,5 % udziału energii ze źródeł odnawialnych w końcowym zużyciu energii w UE do 2030 r., z myślą o osiągnięciu 45 %. Szczególną rolę odgrywa w tym względzie wodór będący zdekarbonizowanym nośnikiem energii. Istnieją różne strategie i plany dotyczące różnych odnawialnych źródeł energii (zob. nota faktograficzna nr 2.4.9 o energii ze źródeł odnawialnych).

E. Wzmacnianie stosunków zewnętrznych w dziedzinie energii

Po podjęciu decyzji o stopniowej rezygnacji z importu energii z Rosji obecna zewnętrzna polityka energetyczna UE opiera się na dywersyfikacji dostaw energii. W marcu 2022 r. w komunikacie REPowerEU zaproponowano znaczne i szybkie ograniczenie zużycia gazu ziemnego w UE o co najmniej 155 mld m³, co odpowiada wielkości przywozu z Rosji w 2021 r., przy czym w ciągu roku planuje się zmniejszenie go o dwie trzecie. W maju 2022 r., zgodnie z planem REPowerEU, UE współpracowała z partnerami międzynarodowymi w celu dywersyfikacji dostaw, zabezpieczenia importu skroplonego gazu ziemnego (LNG) i zwiększenia dostaw gazu z nowych rurociągów. Stworzono unijną platformę energetyczną, czyli dobrowolny mechanizm koordynacji wspierający wspólne zakupy gazu i wodoru dla UE. Opublikowano też zewnętrzną strategię energetyczną UE, aby wspierać Ukrainę, Mołdawię, Bałkany Zachodnie i kraj należące do Partnerstwa Wschodniego.

F. Poprawa bezpieczeństwa dostaw energii

Obecna polityka bezpieczeństwa energetycznego UE obejmuje środki koordynacji mające na celu zabezpieczenie dostaw energii oraz przepisy dotyczące zapobiegania wypadkom na instalacjach morskich i potencjalnym zakłóceniom w dostawach energii i reagowania na takie wypadki i zakłócenia oraz dotyczące awaryjnych zapasów ropy i gazu, w tym koncesji poszukiwawczych i wydobywczych. Po rosyjskiej inwazji na Ukrainę w lutym 2022 r. głównym priorytetem polityki energetycznej stało się bezpieczeństwo dostaw energii.

Polityka UE w zakresie transeuropejskiej infrastruktury energetycznej jest przedmiotem rozporządzeń TEN-E. Przyjęte w czerwcu 2022 r. rozporządzenie (UE) 2022/869 w sprawie TEN-E określa 11 priorytetowych korytarzy infrastruktury energii elektrycznej, sieci przesyłowych energii morskiej i wodoru w różnych regionach geograficznych. Określa się w nim unijne projekty będące przedmiotem wspólnego zainteresowania w państwach UE oraz projekty będące przedmiotem wzajemnego zainteresowania między państwami UE a państwami spoza UE, wstrzymuje się wsparcie dla nowych projektów dotyczących gazu ziemnego i ropy naftowej oraz wprowadza się obowiązkowe kryteria zrównoważonego rozwoju dla wszystkich projektów. Sieć TEN-E, o której mowa w rozporządzeniu (UE) 2022/869, jest finansowana z instrumentu „Łącząc Europę” na lata 2021–2027, ustanowionego rozporządzeniem (UE) 2021/1153.

W ramach Europejskiego Zielonego Ładu Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji stanowi główny instrument spójności wspierający regiony górnicze i regiony o wysokiej emisji dwutlenku węgla w przechodzeniu na niskoemisyjne źródła energii.

G. Projekty badawcze, rozwojowe i pokazowe

Program „Horyzont Europa” to program ramowy realizowany od 2021 do 2027 r., będący głównym narzędziem UE służącym do promowania badań naukowych w dziedzinie energii, a jego budżet opiewa na 95,5 mld EUR (w cenach z 2018 r.), w tym 5,4 mld EUR z programu NextGenerationEU.

Europejski strategiczny plan w dziedzinie technologii energetycznych (plan EPSTE) przyspieszył wprowadzenie na rynek i zwiększenie wykorzystania systemu energetycznego neutralnego dla klimatu poprzez przyjmowanie technologii niskoemisyjnych. Określono w nim 10 technologii i działań w zakresie badań naukowych i innowacji obejmujących cały łańcuch innowacji, w tym finansowanie i ramy regulacyjne.

Ze względu na istotną rolę energii elektrycznej w dekarbonizacji za kluczowe technologie wspomagające gospodarkę niskoemisyjną uznano baterie jako urządzenia do magazynowania energii elektrycznej. Strategiczny plan działania na rzecz baterii ma na celu stworzenie globalnej, zrównoważonej i konkurencyjnej bazy przemysłowej do produkcji baterii.

Rola Parlamentu Europejskiego

Parlament Europejski niezmiennie wyraża swoje zdecydowane poparcie dla wspólnej polityki energetycznej uwzględniającej dekarbonizację, konkurencyjność, bezpieczeństwo i zrównoważony rozwój. Parlament wielokrotnie wskazywał na konieczność zachowania przez państwa członkowskie spójności, determinacji, woli współpracy i solidarności w odpowiedzi na obecne i przyszłe wyzwania na rynku wewnętrznym.

W ostatnich rezolucjach w sprawie energii Parlament położył większy nacisk na wszystkie cele klimatyczne i środowiskowe leżące u podstaw polityki energetycznej UE, a także na zwiększenie ambicji. W grudniu 2019 r. Parlament ogłosił kryzys klimatyczny i środowiskowy w Europie. W październiku 2020 r. zaapelował, by ustanowić unijny cel polegający na zmniejszeniu emisji wszystkich gazów cieplarnianych w UE o 60 % do 2030 r. oraz by najpóźniej do 2025 r. wycofać wszystkie dopłaty do paliw kopalnych. W reakcji na pandemię COVID-19 Parlament potwierdził, że zielone i cyfrowe strategie są podstawą unii energetycznej. We wrześniu 2022 r. Komisja poparła ambitniejsze cele w zakresie efektywności energetycznej i energii ze źródeł odnawialnych.

1 marca 2022 r. potępił nielegalną, niesprowokowaną i nieuzasadnioną agresję wojskową Rosji przeciwko Ukrainie. W kwietniu 2022 r. Parlament wezwał do natychmiastowego wprowadzenia pełnego embarga na import ropy naftowej, węgla, paliwa jądrowego i gazu z Rosji. W październiku 2022 r. zaapelował do państw UE, by unikały odcinania dostaw energii i eksmisji w przypadku gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji, a także wyraził ubolewanie, że Komisja przedstawiła wiele swoich wniosków w formie rozporządzenia Rady, a nie w procedurze współdecyzji. Parlament przyjął również kilka innych rezolucji dotyczących konkretnych aspektów konfliktu, w których: wyraził zadowolenie, że przyznano Ukrainie i Mołdawii status krajów kandydujących do UE oraz wyznaczono europejską perspektywę dla Gruzji; zażądał lepszej ochrony w UE dla dzieci i młodzieży uciekających przed wojną w Ukrainie oraz podkreślił wpływ wojny na kobiety.

Parlament popiera również dywersyfikację źródeł energii i dróg dostaw. Podkreślił również znaczenie przebiegających z północy na południe gazowych i elektroenergetycznych połączeń międzysystemowych w Europie Środkowej i Południowo-Wschodniej w kontekście tworzenia większej liczby połączeń międzysystemowych, zapewnienia dywersyfikacji terminali skroplonego gazu ziemnego oraz rozwoju rurociągów, co prowadzi do otwarcia rynku wewnętrznego. Podkreślając doniosłą rolę badań w zapewnianiu dostaw zrównoważonej energii, Parlament zwrócił uwagę na konieczność podejmowania wspólnych działań w dziedzinie nowych technologii energetycznych, a także na potrzebę zapewnienia dodatkowego finansowania publicznego i prywatnego.

Więcej informacji na net temat można znaleźć na stronie internetowej Komisji Przemysłu, Badań Naukowych i Energii.

 

Matteo Ciucci