Chemikalia i pestycydy
Przepisy UE w zakresie chemikaliów i pestycydów mają na celu ochronę zdrowia ludzkiego i środowiska naturalnego oraz zapobieganie barierom handlowym. Obejmują one przepisy w zakresie wprowadzania do obrotu i wykorzystania określonych kategorii produktów chemicznych, zbiór zharmonizowanych ograniczeń odnoszących się do wprowadzania do obrotu i stosowania substancji niebezpiecznych oraz protokoły postępowania w razie poważnych wypadków, jak również procedury wywozu substancji niebezpiecznych. Dwoma najważniejszymi osiągnięciami na szczeblu UE są rozporządzenie CLP i rozporządzenie REACH. W ramach Europejskiego Zielonego Ładu, a w szczególności strategii „chemikalia na rzecz zrównoważonego rozwoju”, „od pola do stołu” i „różnorodność biologiczna”, prawodawstwo UE dotyczące substancji chemicznych i pestycydów poddawane jest właśnie przeglądowi.
Podstawa prawna
Artykuły 191–193 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.
Cele i osiągnięcia
A. Rejestracja, ocena, udzielanie zezwoleń i stosowane ograniczenia w zakresie chemikaliów:
Rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH), które weszło w życie 1 czerwca 2007 r., ustanowiło nowe ramy prawne dla rozwoju, testowania, wytwarzania, wprowadzania do obrotu i stosowania chemikaliów oraz zastąpiło około 40 wcześniejszych aktów ustawodawczych. Na mocy rozporządzenia REACH ustanowiono jeden system dla wszystkich chemikaliów i przeniesiono ciężar dowodu oceny ryzyka substancji z władz publicznych na przedsiębiorstwa. Dodatkowo w rozporządzeniu zwrócono się o zastąpienie najbardziej niebezpiecznych chemikaliów odpowiednimi substancjami alternatywnymi. Ustanowiona na mocy przedmiotowego rozporządzenia Europejska Agencja Chemikaliów (ECHA) z siedzibą w Helsinkach jest odpowiedzialna za kierowanie technicznymi, naukowymi i administracyjnymi aspektami REACH, jak również za zapewnienie spójnego wdrażania rozporządzenia.
W 2013 r. i 2017 r. Komisja poddała rozporządzenie REACH przeglądowi. Podczas pierwszego przeglądu stwierdzono, że można poczynić postępy, aby zmniejszyć obciążenia finansowe i administracyjne dla przemysłu oraz znaleźć metody alternatywne dla testów na zwierzętach. Podczas drugiego przeglądu stwierdzono, że rozporządzenie REACH jest ogólnie skuteczne, lecz określono możliwości uproszczenia i ograniczenia obciążeń, co można by osiągnąć przez realizację działań przedstawionych w sprawozdaniu. Działania te powinny być wdrażane zgodnie z odnowioną unijną strategią polityki przemysłowej, z planem działania dotyczącym gospodarki o obiegu zamkniętym oraz z 7. programem działań w zakresie środowiska. Od czerwca 2018 r. przedsiębiorstwa muszą rejestrować wszystkie substancje produkowane lub importowane w ilości od 1 do 100 ton rocznie.
14 października 2020 r. Komisja opublikowała nową strategię w zakresie chemikaliów na rzecz zrównoważoności. Jest ona częścią unijnego celu na rzecz osiągnięcia zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń, co jest kluczowym zobowiązaniem w ramach Europejskiego Zielonego Ładu. Strategia ta obejmuje przegląd rozporządzenia REACH, wprowadzenie zakazu stosowania najbardziej szkodliwych substancji chemicznych w produktach konsumenckich takich jak zabawki, artykuły pielęgnacyjne dla dzieci, kosmetyki, detergenty, materiały przeznaczone do kontaktu z żywnością i tekstylia, chyba że okażą się one niezbędne dla społeczeństwa, oraz zapewnienie bezpieczniejszego i bardziej zrównoważonego stosowania wszystkich chemikaliów.
20 stycznia 2022 r. Komisja rozpoczęła konsultacje społeczne dotyczące przeglądu dyrektywy REACH.
B. Klasyfikacja, opakowanie i oznakowanie
Rozporządzenie (WE) nr 1272/2008 w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin (CLP) zostało wprowadzone, aby dostosować system UE do uzgodnionego na forum ONZ Globalnego Zharmonizowanego Systemu Klasyfikacji i Oznakowania Chemikaliów (GHS) oraz by podnieść poziom ochrony zdrowia ludzkiego i środowiska. Wcześniejsze dyrektywy w sprawie niebezpiecznych substancji i preparatów zostały uchylone w czerwcu 2015 r.
19 grudnia 2022 r. Komisja zaproponowała zmienione rozporządzenie w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania chemikaliów (CLP), w którym skoncentrowała się na informowaniu o zagrożeniach, sprzedaży przez internet i powiadamianiu ośrodków zatruć. 31 marca 2023 r. przyjęto akt delegowany (rozporządzenie (UE) 2023/707) określający klasy zagrożenia, w tym substancje zaburzające funkcjonowanie układu hormonalnego. 5 grudnia 2023 r. Parlament i Rada osiągnęły wstępne porozumienie w sprawie przeglądu rozporządzenia CLP. Nowe środki usprawniają funkcjonowanie rynku UE w odniesieniu do produktów zawierających niebezpieczne substancje chemiczne i jednocześnie przyczynią się do lepszej ochrony konsumentów, pracowników i środowiska. Zmienione rozporządzenie przyspieszy także identyfikację niebezpiecznych substancji i mieszanin na szczeblu UE.
C. Wywóz i przywóz substancji niebezpiecznych
Unijne zasady dotyczące wywozu i przywozu niebezpiecznych chemikaliów określono w rozporządzeniu (UE) nr 649/2012, które ma na celu wspieranie wspólnej odpowiedzialności oraz współpracy w zakresie międzynarodowego przepływu niebezpiecznych substancji chemicznych, a także wdrożenie konwencji rotterdamskiej w sprawie procedury zgody po uprzednim poinformowaniu (PIC) w międzynarodowym handlu niektórymi niebezpiecznymi substancjami chemicznymi i pestycydami. Procedura ta polega na przekazywaniu informacji na temat toksycznych chemikaliów oraz na uzyskaniu wyraźnej zgody danego kraju przed wywozem określonego produktu. 25 sierpnia 2023 r. Komisja opublikowała rozporządzenie delegowane (UE) 2023/1656, które zmienia rozporządzenie (UE) nr 649/2012, i dodała 35 dodatkowych niebezpiecznych substancji chemicznych do unijnego rozporządzenia PIC.
D. Poważne wypadki
Dyrektywa Seveso (82/501/EWG) – nosząca nazwę miejscowości we Włoszech przypadkowo skażonej w 1976 r. dioksynami wydostającymi się z położonej niedaleko fabryki – ma na celu zapobieganie poważnym wypadkom, takim jak pożary i wybuchy, oraz ograniczenie skutków wypadków, do których doszło, poprzez stosowanie wymogu sporządzenia raportów dotyczących bezpieczeństwa i planów działania w sytuacji kryzysowej oraz przekazywania informacji społeczeństwu. W 1996 r. na mocy dyrektywy Seveso II (96/82/WE) w sprawie kontroli niebezpieczeństwa poważnych awarii związanych z substancjami niebezpiecznymi wprowadzono nowe wymogi dotyczące systemów zarządzania bezpieczeństwem, planowania kryzysowego i planowania przestrzennego oraz zaostrzono przepisy dotyczące kontroli przeprowadzanych przez państwa członkowskie. W związku z poważnymi wypadkami przemysłowymi oraz na podstawie badań dotyczących substancji rakotwórczych i niebezpiecznych dla środowiska zakres dyrektywy Seveso II został rozszerzony dzięki dyrektywie 2003/105/WE. Dyrektywę Seveso III 2012/18/UE przyjęto w lipcu 2012 r. Uwzględniono w niej nowe międzynarodowe klasyfikacje substancji zatwierdzone przez ONZ, które umożliwiają lepszą ocenę ryzyka i lepsze postępowanie z substancjami.
We wrześniu 2021 r. Komisja opublikowała sprawozdanie na temat wdrażania i skutecznego funkcjonowania dyrektywy Seveso III, z którego wynika, że w latach 2015–2018 liczba poważnych wypadków przemysłowych w UE ustabilizowała się na niskim poziomie: 25 wypadków rocznie na 12 000 zakładów.
E. Zrównoważone stosowanie pestycydów
Pojęcie „pestycydy” grupuje substancje wykorzystywane do zwalczania, likwidowania i zapobiegania pojawianiu się organizmów uznawanych za szkodliwe. Pojęcie to obejmuje zarówno środki ochrony roślin stosowane na roślinach w rolnictwie, ogrodnictwie, w parkach i ogrodach, jak i produkty biobójcze stosowane w innych dziedzinach, na przykład do dezynfekcji lub do ochrony materiałów. W 2009 r. przyjęto pakiet dotyczący pestycydów, który obejmuje: dyrektywę 2009/128/WE w sprawie zrównoważonego stosowania pestycydów mającą na celu ograniczenie ryzyka dla środowiska i dla zdrowia przy jednoczesnym utrzymaniu wydajności upraw i poprawie kontroli stosowania i dystrybucji pestycydów; rozporządzenie (WE) nr 1107/2009 w sprawie wprowadzania do obrotu środków ochrony roślin oraz rozporządzenie (WE) nr 1185/2009 w sprawie statystyk dotyczących pestycydów, które określa zasady gromadzenia informacji na temat rocznych ilości pestycydów wprowadzanych do obrotu oraz stosowanych w poszczególnych państwach członkowskich.
Dyrektywa w sprawie zrównoważonego stosowania pestycydów zobowiązuje państwa członkowskie do przyjęcia krajowych planów działania dążących do ustalenia celów ilościowych, środków, miar i harmonogramów zmierzających do zmniejszenia zagrożenia związanego ze stosowaniem pestycydów i wpływu ich stosowania na zdrowie ludzi i na środowisko naturalne. Ze sprawozdania z wdrażania dyrektywy z 25 maja 2020 r. w sprawie zrównoważonego stosowania pestycydów wynika, że w przewidzianym w przepisach terminie pięciu lat mniej niż jedna trzecia państw zakończyła przegląd krajowych planów działania (z czego większość nie wyeliminowała uchybień stwierdzonych przez Komisję w pierwotnych krajowych planach działania).
Od 2015 r. pojawiają się kontrowersje co do odnowienia zatwierdzenia glifosatu – jednej z substancji czynnych najczęściej występujących w herbicydach o szerokim spektrum działania na świecie – w wyniku rozbieżnych ocen jego działania rakotwórczego przeprowadzonych przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) i ECHA. W grudniu 2017 r. Komisja ostatecznie przedłużyła zatwierdzenie glifosatu na pięć lat, a 19 września 2023 r. przedstawiła wniosek dotyczący rozporządzenia w sprawie przedłużenia zatwierdzenia glifosatu na kolejne 10 lat.
W ramach Europejskiego Zielonego Ładu, a w szczególności strategii „od pola do stołu” i strategii na rzecz różnorodności biologicznej, Komisja podejmie działania mające zmniejszyć do 50 % do 2030 r. stosowanie pestycydów chemicznych i związane z nimi ryzyka. W tym celu 22 czerwca 2022 r. Komisja przyjęła wniosek dotyczący przeglądu dyrektywy w sprawie zrównoważonego stosowania pestycydów i będzie propagować szersze stosowanie alternatywnych sposobów ochrony zbiorów przed szkodnikami i chorobami. W listopadzie 2023 r. Parlament odrzucił jednak wniosek dotyczący rozporządzenia w sprawie zrównoważonego stosowania środków ochrony roślin, a w lutym 2024 r. Komisja wycofała wniosek w obliczu działań wspierających.
F. Produkty biobójcze
Produkty biobójcze, takie jak antybakteryjne środki dezynfekujące i aerozole owadobójcze, mają zasadnicze znaczenie dla zarządzania szkodliwymi organizmami mającymi wpływ na zdrowie ludzi i zwierząt. Mogą one jednak stanowić zagrożenie dla ludzi, zwierząt i środowiska. Rozporządzenie (UE) nr 528/2012 uprościło mechanizmy wydawania zezwoleń i zwiększyło rolę Europejskiej Agencji Chemikaliów w przeglądzie dokumentów zatwierdzających na podstawie bardziej restrykcyjnych warunków. Określono w nim środki kontrolne w przypadku wprowadzania do obrotu i stosowania produktów biobójczych, aby zarządzać związanym z tym ryzykiem dla środowiska naturalnego oraz dla zdrowia ludzi i zwierząt. Zezwolenie na dopuszczenie do obrotu tych substancji można wydać tylko wówczas, gdy znajdują się one w wykazie pozytywnym, podczas gdy zakazane są najbardziej toksyczne substancje chemiczne. Zgodnie z zasadą wzajemnego uznawania jeżeli jakaś substancja zostanie dopuszczona do obrotu w jednym z państw członkowskich, można stosować ją na terytorium całej UE. Rozporządzenie (WE) nr 1107/2009 ustanawia naukowe kryteria określania właściwości zaburzających funkcjonowanie układu hormonalnego w przypadku produktów biobójczych i środków ochrony roślin.
G. Trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO)
TZO są substancjami chemicznymi o znacznej trwałości w środowisku, gdyż są odporne na różne formy degradacji (chemicznej, biologicznej itd.). Wykazują zdolność do bioakumulacji w łańcuchu pokarmowym oraz mogą mieć negatywny wpływ na ludzkie zdrowie i środowisko naturalne. Do tej grupy najważniejszych zanieczyszczeń należą pestycydy (np. DDT), chemikalia przemysłowe (np. polichlorowane bifenyle – PCB) oraz produkty uboczne procesów przemysłowych (np. dioksyny i furany). Unia Europejska zobowiązała się na szczeblu międzynarodowym do kontrolowania handlu, wywozu i przywozu TZO na mocy protokołu z Aarhus w sprawie TZO (obowiązującego od 2003 r.) oraz na mocy Konwencji sztokholmskiej w sprawie TZO (obowiązującej od 2004 r.). Unia Europejska poczyniła dalsze postępy w tym zakresie, przyjmując rozporządzenie (WE) nr 850/2004, które uzupełnia wcześniejsze prawodawstwo unijne dotyczące TZO i jest zgodne z zapisami porozumień międzynarodowych.
Przekształcone rozporządzenie (UE) 2019/1021 obejmuje wszystkie zmiany i sprostowania do rozporządzenia w sprawie TZO zaproponowane do 25 czerwca 2019 r. Granicę „niezamierzonego śladowego skażenia” w substancjach wymienionych w załączniku I do rozporządzenia ustalono na 10 mg/kg. W 2021 r. Komisja przyjęła wniosek dotyczący przeglądu załączników IV i V do rozporządzenia w sprawie TZO, aby zaradzić negatywnym skutkom obecności niektórych TZO w odpadach i materiałach, które można by odzyskać. W związku z tym lepsze gospodarowanie odpadami powinno też zminimalizować emisje TZO do powietrza, wody i gleby.
H. Azbest
Azbest jest minerałem mającym postać włókien, który jest niebezpieczny, jeżeli jest wdychany. W przeszłości stosowano go szeroko do izolacji i innych celów ze względu na odporność na ogień i gorąco. Na mocy dyrektywy 1999/77/WE obowiązującej od 1 stycznia 2005 r. egzekwuje się zakaz stosowania azbestu w UE. Ponadto na mocy dyrektywy 2003/18/WE (uchylonej dyrektywą 2009/148/WE), która określa również strategie w zakresie programu usuwania azbestu do wdrożenia przez państwa członkowskie, zakazano wydobywania, produkowania i przetwarzania produktów azbestowych. 28 września 2022 r. Komisja przedstawiła kompleksowe podejście do lepszej ochrony ludzi i środowiska przed azbestem. Pakiet ten obejmuje komunikat w sprawie działań na rzecz przyszłości wolnej od azbestu oraz wniosek dotyczący zmiany dyrektywy w sprawie azbestu w miejscu pracy.
I. Detergenty
Detergenty są wszelkimi substancjami lub preparatami zawierającymi mydła lub inne środki powierzchniowo czynne przeznaczone do mycia i czyszczenia. Na mocy rozporządzenia (WE) nr 648/2004 przeprowadzono harmonizację zasad dotyczących ograniczeń biodegradacji i zakazów stosowania środków powierzchniowo czynnych, informacji, jakie producent musi przekazywać, oraz oznakowania składników detergentów. Rozporządzenie to zmieniano kolejno w 2006 r. (rozporządzenie nr 907/2006/WE), w 2009 r. (rozporządzenie (WE) nr 551/2009) oraz w 2012 r. (rozporządzenie (UE) nr 259/2012) w celu wprowadzenia nowych testów w zakresie biodegradacji, które pomogą zapewnić osiągnięcie wyższego poziomu ochrony środowiska wodnego. Ponadto rozszerzono zakres testów na wszystkie klasy substancji powierzchniowo czynnych. 28 kwietnia 2023 r. Komisja przedłożyła wniosek w sprawie uchylenia rozporządzenia (WE) 648/2004. Jeżeli chodzi o oznakowanie, rozporządzenie (WE) nr 907/2006 rozszerza przepisy i zobowiązuje producentów do ujawniania pełnego wykazu składników zapachowych lekarzom leczącym pacjentów cierpiących na alergie. Od 30 czerwca 2013 r. zakazano stosowania fosforanów w detergentach piorących i ograniczono zawartość innych składników zawierających związki fosforu.
Rola Parlamentu Europejskiego
Parlament odegrał kluczową rolę w przygotowywaniu rozporządzenia REACH. Zagwarantował wprowadzenie ukierunkowanego podejścia do wymagań dotyczących danych o istniejących substancjach produkowanych w mniejszych ilościach (1-10 ton) oraz podejścia opartego na zasadzie „jedna substancja – jedna rejestracja” (OSOR), mającego na celu zmniejszenie kosztów. Parlament wprowadził też wymóg, aby przedsiębiorstwa udostępniały dane z testów przeprowadzanych na zwierzętach, dzięki czemu testy te zostaną w jak największym stopniu ograniczone. Ponadto Parlament zatwierdził bardziej rygorystyczne podejście, zgodnie z którym wszystkie substancje wzbudzające szczególnie duże obawy mogą otrzymać zezwolenie tylko w sytuacji, gdy nie istnieją odpowiednie rozwiązania lub technologie alternatywne.
Poprawki Parlamentu do pakietu dotyczącego pestycydów umożliwiły ustanowienie stref buforowych o odpowiednich rozmiarach mających chronić organizmy wodne, a także wprowadzenie środków ochronnych dla grup najbardziej wrażliwych. W 2013 r. Parlament wezwał Komisję, aby podjęła zdecydowane działania w celu ochrony populacji pszczół, oraz przyjął rezolucję w sprawie azbestozależnych chorób zawodowych i perspektyw całkowitego usunięcia wciąż stosowanego azbestu.
Na mocy decyzji Parlamentu z 6 lutego 2018 r. powołano Komisję Specjalną ds. Unijnej Procedury Wydawania Zezwoleń na Dopuszczenie Pestycydów do Obrotu (PEST), co stanowi odpowiedź na obawy związane z zagrożeniem, jakie stwarza substancja chwastobójcza o nazwie glifosat.
16 stycznia 2019 r. Parlament przyjął sprawozdanie komisji specjalnej PEST, w którym stwierdzono między innymi, co następuje: społeczeństwu należy zapewnić dostęp do badań wykorzystywanych w procedurze udzielania zezwoleń, w ramach unijnych należy stymulować innowacyjność i propagować pestycydy o niskim ryzyku, eksperci naukowi powinni przeprowadzić przegląd badań nad rakotwórczością glifosatu, a wymogi dotyczące danych w przypadku środków ochrony roślin powinny obejmować toksyczność w perspektywie długoterminowej.
10 lipca 2010 r. Parlament przyjął rezolucję, w której określił swoje priorytety w odniesieniu do przyszłej strategii w zakresie chemikaliów na rzecz zrównoważoności z myślą o osiągnięciu spójności i synergii między przepisami dotyczącymi chemikaliów, bezpieczeństwem i higieną pracy oraz powiązanymi przepisami UE, w tym szczegółowymi i ogólnymi przepisami dotyczącymi produktów, prawodawstwem dotyczącym wody, gleby i powietrza, prawodawstwem dotyczącym źródeł zanieczyszczeń, w tym instalacji przemysłowych, oraz prawodawstwem dotyczącym odpadów.
Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronie internetowej Komisja Ochrony Środowiska Naturalnego, Zdrowia Publicznego i Bezpieczeństwa Żywności (ENVI).
Georgios Amanatidis / Filip Karan