Spójność gospodarcza, społeczna i terytorialna

Aby promować powszechny i harmonijny rozwój, Unia Europejska wzmacnia swoją spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną. Celem Unii Europejskiej jest w szczególności zmniejszenie dysproporcji w zakresie rozwoju różnych regionów. Szczególną uwagę poświęca się obszarom wiejskim, obszarom podlegającym przemianom przemysłowym oraz regionom, które cierpią na skutek poważnych i trwałych niekorzystnych warunków przyrodniczych lub demograficznych, takim jak najbardziej na północ wysunięte regiony o bardzo niskiej gęstości zaludnienia oraz regiony wyspiarskie, transgraniczne i górskie.

Podstawa prawna

Artykuły 174 i 178 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE).

Kontekst

Polityka spójności jest główną polityką inwestycyjną Unii Europejskiej. Zapewnia ona korzyści wszystkim regionom i miastom w UE oraz wspiera wzrost gospodarczy, tworzenie miejsc pracy, konkurencyjność przedsiębiorstw, zrównoważony rozwój i ochronę środowiska.

Od samego początku Wspólnot Europejskich (obecnie Unii Europejskiej) występowały duże różnice terytorialne i demograficzne, które mogły stać się przeszkodami na drodze ku integracji i rozwojowi w Europie. Traktat rzymski z 1957 r. ustanowił mechanizmy solidarności w formie dwóch funduszy: Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) i Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR, Sekcja Orientacji). W 1975 r. wraz z utworzeniem Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) uwzględniono także kwestie regionalne. W 1994 r. utworzony został Fundusz Spójności.

Wraz z podpisaniem w 1986 r. Jednolitego Aktu Europejskiego w obszar kompetencji Wspólnoty Europejskiej wpisana została spójność gospodarcza i społeczna. W 2008 r. traktat lizboński określił trzeci wymiar spójności UE – spójność terytorialną. Te trzy wymiary spójności wspierane są poprzez politykę spójności oraz fundusze strukturalne.

Cele

Jednym z głównych celów UE jest umacnianie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej. Poprzez liczne działania i przy użyciu znacznej części środków finansowych z budżetu Unia wyrównuje dysproporcje między regionami, w szczególności między obszarami wiejskimi, obszarami podlegającymi przemianom przemysłowym i regionami, które cierpią na skutek poważnych i trwałych niekorzystnych warunków przyrodniczych lub demograficznych.

UE wspiera osiąganie tych celów poprzez wykorzystanie europejskich funduszy strukturalnych i inwestycyjnych (EFS, EFRR, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego (EFMR)) oraz Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (FST).

Europejski Fundusz Społeczny, noszący od 2021 r. nazwę Europejski Fundusz Społeczny Plus (ESF+), to główny instrument Unii wspierający środki mające na celu zapobieganie bezrobociu i walkę z nim, rozwój zasobów ludzkich oraz wspieranie integracji społecznej na rynku pracy. W ramach EFS finansowane są inicjatywy promujące wysoki poziom zatrudnienia, równe szanse dla mężczyzn i kobiet, zrównoważony rozwój oraz spójność gospodarczą i społeczną.

Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego wspiera działania na rzecz przywrócenia równowagi regionalnej w UE. EFRR przyczynia się do wsparcia słabiej rozwiniętych regionów i przekształcania upadających regionów przemysłowych.

Z Funduszu Spójności udzielane jest wsparcie finansowe na rzecz projektów związanych z ochroną środowiska oraz sieciami transeuropejskimi w obszarze infrastruktury transportowej. Korzystać z niego mogą jedynie te państwa członkowskie, których dochód narodowy brutto na mieszkańca jest niższy niż 90 % średniej UE.

Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (FST) jest kluczowym narzędziem wspierania obszarów najbardziej dotkniętych skutkami transformacji w dążeniu do osiągnięcia neutralności klimatycznej oraz zapobiegania pogłębianiu się dysproporcji regionalnych. Aby osiągnąć ten cel, FST wspiera inwestycje w obszarach takich jak łączność cyfrowa, czyste technologie energetyczne, redukcja emisji, regeneracja terenów przemysłowych, przekwalifikowanie pracowników i pomoc techniczna.

Aby zagwarantować skuteczne wykorzystanie funduszy strukturalnych, należy stosować następujące zasady:

  • podział środków ze względu na cele i regiony,
  • współpraca na zasadzie partnerstwa między Komisją, państwami członkowskimi i władzami regionalnymi w zakresie planowania, wdrażania i monitorowania wydatkowania środków,
  • programowanie pomocy oraz
  • zasada dodatkowości wkładów unijnych i krajowych.

Podział środków finansowych Unii w ramach polityki spójności skupia się na dwóch podstawowych celach:

  • inwestycjach na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia – służących umocnieniu rynku pracy i gospodarek regionalnych,
  • europejskiej współpracy terytorialnej – wspierającej spójność UE poprzez współpracę na poziomie transgranicznym, transnarodowym i międzyregionalnym.

Polityka spójności w latach 2021–2027

W latach 2021–2027 finansowanie UE pochodzi z następujących dwóch źródeł: „klasycznych” wieloletnich ram finansowych (WRF), które określają roczne pułapy wydatków UE, oraz planu odbudowy NextGenerationEU (NGEU) – nadzwyczajnej inicjatywy na rzecz odbudowy mającej pomóc państwom członkowskim w odbudowie po pandemii COVID-19. Polityka spójności będzie finansowana zarówno z WRF, jak i, w niektórych przypadkach, za pośrednictwem NGEU.

Zasoby na cel „Inwestycje na rzecz zatrudnienia i wzrostu” polityki spójności wyniosą ogółem 322,3 mld EUR (w cenach z 2018 r., co oznacza ich wartość w 2018 r.) i zostaną rozdzielone w następujący sposób:

  1. 202,3 mld EUR na regiony słabiej rozwinięte;
  2. 47,8 mld EUR na regiony w okresie przejściowym;
  3. 27,2 mld EUR na regiony bardziej rozwinięte;
  4. 42,6 mld EUR dla państw członkowskich wspieranych z Funduszu Spójności (z czego 10 mld EUR zostanie przeznaczone na instrument „Łącząc Europę”);
  5. 1 928 mln EUR jako dodatkowe finansowanie dla regionów najbardziej oddalonych;
  6. 500 mln EUR na międzyregionalne inwestycje innowacyjne.

Zasoby na cel „Europejska współpraca terytorialna” (Interreg) wyniosą ogółem 8 050 mln EUR i zostaną rozdzielone w następujący sposób:

  1. 5 812 mln EUR na morską i lądową współpracę transgraniczną;
  2. 1 466 mln EUR na współpracę transnarodową;
  3. 490 mln EUR na współpracę międzyregionalną;
  4. 281 mln EUR na współpracę z regionami najbardziej oddalonymi.

Nowy FST, który wspiera regiony najbardziej dotknięte przechodzeniem na neutralność klimatyczną i ma na celu zapobieganie wzrostowi dysproporcji regionalnych, będzie wyposażony w budżet wynoszący 17,5 bln EUR. 7,5 mld EUR pochodzić będzie z WRF, a dodatkowe 10 mld EUR z NGEU.

Kolejny nowy instrument, ReactEU, został przyjęty w grudniu 2020 r. Będzie funkcjonował jako dopłata do programów spójności na lata 2014–2020, a także będzie uzupełnieniem środków w ramach polityki spójności na lata 2021–2027. ReactEU będzie wspierał najważniejsze sektory w procesie trwałej odbudowy po kryzysie wywołanym przez COVID-19. Przydział środków na ten cel (do 2023 r.) wynosi 47,5 mld EUR.

W latach 2021–2027 polityka spójności ma pięć celów w odniesieniu do EFRR, EFS+, Funduszu Spójności i EFMR:

  • Bardziej inteligentna Europa – innowacyjna i inteligentna transformacja gospodarcza;
  • Bardziej przyjazna dla środowiska niskoemisyjna Europa;
  • Lepiej połączona Europa – mobilność i regionalne połączenia teleinformatyczne;
  • Europa o silniejszym wymiarze społecznym – wdrażanie Europejskiego filaru praw socjalnych;
  • Europa bliżej obywateli – zrównoważony i zintegrowany rozwój obszarów miejskich, wiejskich i przybrzeżnych w ramach inicjatyw lokalnych.

W rozporządzeniu w sprawie wspólnych przepisów określono zasady, których należy przestrzegać, aby móc korzystać z tych środków. W październiku 2022 r. rozporządzenie zmieniono, aby ułatwić państwom członkowskim i regionom korzystanie z zasobów polityki spójności oraz zwiększyć ich elastyczność w celu wspierania środków mających na celu sprostanie wyzwaniom migracyjnym spowodowanym agresją wojskową Rosji, ujętych w programach na lata 2014–2020 i 2021–2027.

Rola Parlamentu Europejskiego

Parlament czynnie wspiera umacnianie unijnej spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej. Ustawodawstwo odnoszące się do polityki spójności i funduszy strukturalnych przygotowywane jest w ramach zwykłej procedury ustawodawczej, w której Parlament decyduje na równi z Radą.

Parlament był czynnie zaangażowany w negocjacje dotyczące reformy polityki spójności na lata 2021–2027. Reforma ta określa priorytety i instrumenty przyszłych działań UE mających na celu wzmocnienie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej. Parlament zdecydowanie poparł wnioski dotyczące wydajnej i zakrojonej na szeroką skalę polityki spójności, które wymagają także odpowiednich nakładów finansowych.

Parlament wyraził również zdecydowane poparcie dla wykorzystania polityki spójności w walce ze zmianą klimatu, na przykład w rezolucji z 25 marca 2021 r. w sprawie polityki spójności i regionalnych strategii środowiskowych w walce ze zmianą klimatu. Parlament wezwał do większego wykorzystania zielonych i niebieskich inwestycji w ramach polityki spójności oraz do zwiększenia synergii między różnymi źródłami finansowania na szczeblu unijnym, krajowym i regionalnym. Ponadto 9 maja 2023 r. Parlament przyjął rezolucję w sprawie roli polityki spójności w rozwiązywaniu wielowymiarowych problemów środowiskowych w basenie Morza Śródziemnego. Proponuje się w niej wykorzystanie funduszy spójności do inwestowania w technologie i infrastrukturę specjalnie zaprojektowane do odzyskiwania materiałów z odpadów resztkowych, aby promować gospodarkę o obiegu zamkniętym oraz ograniczyć zanieczyszczenie tworzywami sztucznymi i odpadami z gospodarstw domowych oraz zarządzać nimi.

Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronie internetowej Komisji Rozwoju Regionalnego.

 

Kelly Schwarz