Rechtstaat: Nieuw mechanisme moet de EU-begroting en EU-waarden beschermen
De EU heeft regels goedgekeurd die het mogelijk maken om financiering uit de EU-begroting aan lidstaten die de rechtstaat niet respecteren tegen te houden.
Het Parlement keurde op 16 december 2020 een akkoord met het voorzitterschap van de Raad over wetgeving die een mechanisme instelt om betalingen van de begroting op te schorten aan lidstaten die de rechtstaat schenden.
De beslissing over de opschorting moet door de Raad genomen worden met gekwalificeerde meerderheid van stemmen, op voorstel van de Commissie. De nieuwe regels zijn van toepassing sinds 1 januari 2021. Hongarije en Polen hebben aan het Europese Hof van Justitie zaken voorgelegd waarin de rechtsgeldigheid van het mechanisme in twijfel wordt getrokken, maar deze schorten de toepassing ervan niet op.
Het Parlement heeft consequent betoogd dat het mechanisme aanwezig is en dat de Commissie de wettelijke plicht heeft om de financiële belangen van de EU te verdedigen. In resoluties van maart, juni en juli 2021 drong het Parlement er bij de Commissie op aan actie te ondernemen en verklaarde het bereid te zijn juridische stappen te ondernemen tegen de Commissie als zij haar verplichtingen niet nakomt.
Europarlementariërs waarschuwden al een tijdje dat Europese waarden in gevaar zijn en dat EU-financiering uit de meerjarenbegroting en het herstelplan niet in de handen mogen komen van zij die democratie en fundamentele rechten in Europa tegenwerken.
In een rapport dat op 7 oktober 2020 werd goedgekeurd, riepen EP-leden op tot de versteviging van de rechtstaat in Europa via een nieuw mechanisme en via doeltreffende sancties tegen de lidstaten die het schenden. Ze drongen ook aan dat de EU-instellingen het met elkaar eens moeten zijn over duidelijke regels om het verkrijgen van EU-financiering te verbinden met respect voor de rechtstaat.
Wat is de rechtstaat
De rechtstaat werd vastgelegd in Artikel 2 van het Verdrag van de Europese Unie als één van de basiswaarden van de EU. Het betekent dat overheden er wettelijk toe verbonden zijn om geen willekeurige beslissingen te nemen en dat burgers de uitvoering van hun beleid in vraag kunnen stellen in onafhankelijke rechtbanken.
De rechtstaat voert ook de strijd tegen corruptie, die sommigen oneerlijk bevoordeelt ten koste van anderen, en beschermt de mediavrijheid om de bevolking voldoende te informeren over de activiteiten van de overheid.
De rechtstaat is een gemeenschappelijke zorg van Europeanen. In een 2019 Eurobarometerenquête, vond 85% van de bevraagden in de EU dat elk afzonderlijk aspect van de rechtstaat essentieel of belangrijk is. Volgens een andere enquête van oktober 2020steunt 77% van de Europeanen het idee dat de EU alleen financiering voorziet aan lidstaten indien de nationale regering de rechtstaat en democratische principes handhaaft.
Bestaande EU-mechanismen voor de bescherming van de rechtstaat
De EU heeft bestaande middelen beschikbaar om de rechtstaat te beschermen. De Europese Commissie publiceerde op 30 september haar eerste jaarlijkse rechtstaat rapport over het toezicht op zowel de positieve als de negatieve ontwikkelingen op het vlak van de rechtstaat in alle lidstaten. Het heeft bijvoorbeeld nauwlettend Roemenië en Bulgarije gevolgd sinds hun toetreding tot de EU in 2007.
Er is ook een dialoog over de rechtstaat in de Raad en het huidige Duitse voorzitterschap van de Raad had in november 2020 voor de eerste keer gesprekken met specifieke landen, beginnend met vijf EU-landen.
Als de Commissie denkt dat een lidstaat de EU-wetgeving schendt, kan het overtredingsprocedures opstarten die kunnen leiden tot financiële sancties, bepaald door het Europees Hof van Justitie. Een andere procedure, volgens Artikel 7 van het Verdrag van de Europese Unie, maakt het voor de Raad mogelijk om aanbevelingen te maken of unaniem sancties op te leggen aan een lidstaat, inclusief de opschorting van lidmaatschapsrechten.
De zaak voor verdere maatregelen
EP-leden zeiden dat de huidige instrumenten onvoldoende zijn. Terwijl er volgens Artikel 7 in de Raad lopende hoorzittingen zijn tegen Polen en Hongarije, betreurt het Parlement de geringe vooruitgang in de twee lidstaten om de problemen op te lossen.
In een plenair debat op 5 oktober 2020 kreeg het nieuwe jaarlijkse Commissierapport over de rechtstaat een warm onthaal van de Europarlementsleden, maar riepen ze op tot meer handhaving. “Toezicht alleen zal de gerechtelijke onafhankelijkheid in Polen niet terugbrengen, noch zal het Index media in Hongarije redden,” zei Michal Šimečka (Renew Europe, Slowakije).
Mr. Šimečka heeft een rapport opgesteld - wat op 7 oktober goedgekeurd werd - dat een mechanisme moet instellen dat bestaande instrumenten consolideert en een Jaarlijkse Controle Cyclus tot stand brengt - met specifieke aanbevelingen per land, termijnen en doelstellingen voor de uitvoering ervan. De cyclus moet als basis dienen om Artikel 7 te activeren of financiering voor een lidstaat op te schorten.
De financiële belangen van de EU beschermen
Corruptie of afhankelijke rechtbanken kunnen betekenen dat er geen bescherming is tegen misbruik van EU-financiering door een lidstaat. De Commissie maakte in 2018 een wetsontwerp om de financiële belangen van de EU te verdedigen in geval van tekortkomingen van de rechtstaat.
Het Parlement nam begin 2019 haar standpunt in over het voorstel. Het dossier was gekoppeld aan het resultaat van de onderhandelingen over de EU-meerjarenbegroting en het Parlement drong aan dat een akkoord over de 2021-2027 begroting alleen mogelijk wass als er voldoende vooruitgang was over deze wetgeving.
EU-leiders sloten in juli 2020 een akkoord over het conditionaliteitsprincipe rond de rechtstaat, d.w.z. dat het verkrijgen van EU-financiering door een lidstaat afhankelijk is van het respect voor de rechtstaat. Het Duitse voorzitterschap van de Raad diende tijdens het vroege najaar een compromisvoorstel in, dat door EP-leden bestempeld werd als ontoereikend tijdens een debat op 5 oktober.
“Een mechanisme dat in de praktijk nooit geactiveerd kan worden door het gebruik van achterpoortjes of besluiteloosheid, is alleen in het belang van zij die niet willen dat er maatregelen genomen worden”, zei Petri Sarvamaa (EVP, Finland).
Akkoord met de Raad
EP-leden startten in oktober onderhandelingen met de Raad. De Parlementaire mederapporteurs van het dossier waren Petri Sarvamaa en Eider Gardiazabal Rubial (S&D, Spanje).
Op 5 november 2020 werd een akkoord bereikt. De onderhandelaars van het Parlement hebben een breed toepassingsgebied van de wetgeving veiliggesteld - met de garantie dat het niet alleen toepasbaar is op corruptie en fraude, maar ook op schendingen van fundamentele rechten zoals democratie of onafhankelijkheid van justitie, wanneer deze schendingen het beheer van EU-financiering beïnvloeden of riskeren te beïnvloeden.
De goedgekeurde tekst beschermt ook hen die de uiteindelijke financiering ontvangen zoals studenten, landbouwers of ngo’s. Ze zullen via een online platform een klacht kunnen indienen bij de Commissie om ervoor te zorgen dat ze de verschuldigde bedragen ontvangen.
“Voor ons is het essentieel dat de uiteindelijke ontvangers van financiering niet gestraft worden voor de overtredingen van hun regeringen en dat ze de beloofde financiering blijven ontvangen,” zei Eider Gardiazabal Rubial.
