Naruszenia wspólnych wartości: co UE może zrobić (infografika)

UE dysponuje narzędziami do ochrony swoich wartości i budżetu, gdy istnieje ryzyko naruszeń ze strony państw członkowskich. Dowiedz się, jak działają te mechanizmy.

Unia Europejska opiera się na wspólnych wartościach, łączących państwa cżłonkowskie i obywateli. Wartości te zostały określone na początku Traktatu o Unii Europejskiej - w art. 2. Są to: poszanowanie godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowanie praw człowieka.

Naruszenie wartości UE przez państwo członkowskie uzasadnia reakcję na szczeblu UE.

Czym jest praworządność?

Praworządność jest jedną z wartości UE i kluczową zasadą w państwach demokratycznych, ponieważ gwarantuje m.in. uczciwość i przejrzystość. Oznacza, że rządy powinny podlegać prawu, nie powinny podejmować arbitralnych decyzji, a obywatele powinni mieć możliwość zaskarżania ich działań przed niezależnymi sądami.

Obejmuje również walkę z korupcją, która niesprawiedliwie faworyzuje jednych ze szkodą dla innych, oraz ochronę wolności mediów, zapewniając tym samym, że opinia publiczna jest odpowiednio informowana o działaniach rządu.

W ostatnich latach Parlament Europejski przestrzegał przed pogarszającą się sytuacją w zakresie praworządności w niektórych państwach członkowskich. Posłowie do PE podjęli działania i wielokrotnie wzywali Komisję Europejską i państwa członkowskie do ochrony wartości i budżetu UE.

Procedura z Artykułu 7

Procedura z art. 7 Traktatu o UE została wprowadzona postanowieniami Traktatu z Amsterdamu z 1997 roku. Zawiera ona dwa mechanizmy ochrony wartości UE: zapobiegawczy, jeśli istnieje wyraźne ryzyko naruszenia wartości UE, i sankcji, jeśli do takiego naruszenia już doszło. Możliwe sankcje nakładane na państwo członkowskie nie są szczegółowo wymienione w traktatach, ale mogą one obejmować zawieszenie prawa do głosowania na posiedzeniach Rady i Rady Europejskiej.

W obu przypadkach ostateczna decyzja musi zostać podjęta przez przedstawicieli państw członkowskich w Radzie, ale w każdym z nich sposób podejmowania decyzji jest inny:

• decyzja w przypadku mechanizmu zapobiegawczego wymaga większości czterech piątych państw członkowskich,
• stwierdzenie istnienia naruszenia wartości UE wymaga jednomyślności wśród szefów państw i rządów UE.

Państwo członkowskie, którego to dotyczy, nie bierze udziału w głosowaniu. Dowiedz się więcej z naszej infografiki.

Środki dla ochrony budżetu UE

W 2020 r. eurodeputowani zatwierdzili rozporządzenie dla chrony funduszy unijnych przed niewłaściwym wykorzystaniem przez państwa członkowskie - znane jako „mechanizm warunkowości w zakresie praworządności”. Parlament nalegał, aby miał zastosowanie nie tylko w przypadku bezpośredniego niewłaściwego wykorzystania funduszy UE, takich jak korupcja lub nadużycia finansowe, ale także w przypadku, gdy systemowe naruszenia podstawowych wartości narażają na szwank zarządzanie funduszami UE.

Inne środki

Jeżeli Komisja Europejska uzna, że państwo członkowskie łamie prawo unijne, czyli nie stosuje zasad uzgodnionych na szczeblu UE, może wszcząć postępowanie w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego przed Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości, czego skutkiem mogą być sankcje finansowe wobec tego kraju.

Parlament przywiązuje dużą wagę do sytuacji w zakresie praworządności w państwach członkowskich, przygotowując sprawozdania, które podkreślają problemy i wzywają do działania, w tym sprawozdanie dotyczące praw podstawowych w 2020 i 2021 roku.

Od 2020 r. Komisja Europejska publikuje coroczne sprawozdanie w sprawie praworządności, które monitoruje zarówno pozytywne, jak i negatywne wydarzenia związane z praworządnością we wszystkich państwach członkowskich.

Działania parlamentu ws. praworządności na Węgrzech

Parlament Europejski jest zaniepokojony ciągłymi i systematycznymi wysiłkami węgierskiego rządu w kierunku podważenia podstawowych wartości UE.

W rezolucji przyjętej w styczniu 2024 r., posłowie i posłanki wyrazili zaniepokojenie erozją demokracji, praworządności i praw podstawowych na Węgrzech. Głosowanie było bezpośrednią reakcją na ustawę o „ochronie suwerenności narodowej” niedawno przyjętą przez węgierski parlament. Odbyło się po ostatnich działaniach premiera Węgier Viktora Orbána w celu zablokowania kluczowej decyzji dotyczącej rewizji wieloletniego budżetu UE, w tym pomocy UE dla Ukrainy.

Parlament wyraził ubolewanie z powodu niezastosowania przez Radę procedury z art. 7 oraz decyzji Komisji Europejskiej o uwolnieniu do 10,2 miliarda euro wcześniej zamrożonych środków, mimo że Węgry nie przeprowadziły wymaganych reform w zakresie niezależności sądownictwa.

Parlament po raz pierwszy uruchomił procedurę określoną w art. 7 TUE w 2018 r., kiedy zwrócił się do Rady o ustalenie, czy Węgry są zagrożone naruszeniem wartości założycielskich UE.

Posłowie i posłanki określili szereg obaw dotyczących funkcjonowania instytucji w tym kraju, w tym problemy z systemem wyborczym, niezawisłością sądownictwa oraz poszanowaniem praw i wolności obywateli.

Parlament poparł podobną propozycję Komisji Europejskiej w sprawie Polski.

We wrześniu 2022 r. Komisja Europejska zaproponowała zawieszenie wypłaty 7,5 mld euro środków UE dla Węgier ze względu na obawy dotyczące praworządności, aby ochronić unijny budżet i interesy finansowe. Posłowie, którzy koordynowali prace nad zasadami ochrony budżetu UE w Parlamencie, z zadowoleniem przyjęli tę propozycję i wezwali kraje UE w Radzie do podjęcia kolejnych kroków.

1 czerwca 2023 r., w związku ze zbliżającym się przejęciem przez Węgry rotacyjnej prezydencji w Radzie UE w lipcu 2024 r., Parlament ponownie skrytykował wydarzenia na Węgrzech. Posłowie i posłanki zwrócili uwagę na rządzenie na mocy dekretu, ataki na prawa osób LGBTIQ+ i nauczycieli oraz systemową korupcję. Potępili antyunijne kampanie węgierskiego rządu, kwestionując zdolność Węgier do objęcia prezydencji. Powtarzali również obawy dotyczące niewłaściwego wykorzystania funduszy unijnych.

Obawy o Polskę

W lipcu 2023 r. posłowie i posłanki przyjęli rezolucję w sprawie problemów z praworządnością w Polsce. W przyjętej rezolucji skoncentrowali się na niedawnych zmianach w polskim kodeksie wyborczym; na Państwowej Komisji ds. badania wpływów rosyjskich na bezpieczeństwo wewnętrzne Rzeczypospolitej Polskiej, która ma uprawnienia do wykluczania osób z urzędów publicznych, co według krytyków było wymierzone w działaczy opozycji; oraz na dalszych obawach o niezawisłość sądów.

Ten artykuł został po raz pierwszy opublikowany w 2018 roku i kilkakrotnie aktualizowany; ostatnia aktualizacja: styczeń 2024 roku.