Fundusz Solidarności

Dzięki Funduszowi Solidarności Unii Europejskiej UE może wspierać finansowo państwo członkowskie, kraj uczestniczący w negocjacjach akcesyjnych lub region w przypadku poważnej klęski żywiołowej.

Podstawa prawna

Artykuł 175 akapit trzeci i art. 212 ust. 2 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE), rozporządzenie Rady (WE) nr 2012/2002 ustanawiające Fundusz Solidarności Unii Europejskiej oraz rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 661/2014 i (UE) 2020/461 zmieniające rozporządzenie Rady (WE) nr 2012/2002.

Cele

Dzięki Funduszowi Solidarności Unia może udzielać skutecznego wsparcia państwu członkowskiemu lub krajowi uczestniczącemu w negocjacjach akcesyjnych w działaniach na rzecz uporania się ze skutkami poważnej klęski żywiołowej lub poważnego stanu zagrożenia zdrowia publicznego.

Fundusz Solidarności nie jest narzędziem szybkiego reagowania na konkretne sytuacje nadzwyczajne lub klęski żywiołowe. Taką rolę pełni rezerwa na pomoc nadzwyczajną.

Fundusz Solidarności jest głównym instrumentem UE służącym wspieraniu odbudowy po klęskach żywiołowych i stanowi wyraz solidarności UE. Umożliwia on UE udzielenie skutecznego wsparcia państwu członkowskiemu UE (lub krajowi kandydującemu), aby pomóc mu uporać się ze skutkami poważnej klęski żywiołowej, takiej jak powódź, pożar lasu, trzęsienie ziemi, huragan lub susza. Od 2020 r. z Funduszu Solidarności pokrywane są również wydatki związane z poważnymi sytuacjami kryzysowymi dotyczącymi zdrowia publicznego, takimi jak pandemia COVID-19. Ze względu na rosnącą częstotliwość i dotkliwość ekstremalnych zjawisk pogodowych i klęsk żywiołowych związanych ze zmianą klimatu znaczenie Funduszu Solidarności jest coraz bardziej doceniane.

Budżet

Fundusz Solidarności został utworzony w 2002 r. w reakcji na katastrofalne powodzie, które nawiedziły Europę Środkową latem tego roku. Od tego czasu udzielono z niego wsparcia w ponad 130 przypadkach. Dotychczas wsparcie z Funduszu Solidarności otrzymały 24 państwa członkowskie (i Zjednoczone Królestwo) oraz trzy kraje kandydujące (Albania, Czarnogóra i Serbia), a łącznie wypłacono ponad 8,2 mld EUR.

Od 2021 r. Fundusz Solidarności i rezerwa na pomoc nadzwyczajną są finansowane jako jeden instrument, zwany rezerwą na rzecz solidarności i pomocy nadzwyczajnej (SEAR). Maksymalny roczny budżet SEAR wynosi 1,2 mld EUR (w cenach z 2018 r.).

W lutym 2024 r. dokonano rewizji wieloletnich ram finansowych na lata 2021–2027, zapewniając dodatkowe finansowanie w celu sprostania nowym i pojawiającym się wyzwaniom stojącym przed UE. W ramach tego przeglądu maksymalny roczny budżet SEAR zostanie zwiększony o 1,5 mld EUR. Wzrost ten ma na celu zwiększenie zdolności UE do radzenia sobie z kryzysami i sytuacjami nadzwyczajnymi.

Realizacja pomocy

Pomoc z Funduszu Solidarności przybiera formę dotacji uzupełniającej wydatki publiczne państwa będącego beneficjentem i przewidziana jest na finansowanie działań nadzwyczajnych oraz naprawczych mających na celu złagodzenie szkód, które zasadniczo nie podlegają ubezpieczeniu. Pilne działania kwalifikujące się do wsparcia obejmują:

• bezzwłoczne przywrócenie do stanu używalności infrastruktury i urządzeń energetycznych, wody pitnej, telekomunikacji, transportu, opieki zdrowotnej i edukacji;
• zapewnienie tymczasowego zakwaterowania i pokrycie kosztów działań ratowniczych w celu zaspokojenia najpilniejszych potrzeb poszkodowanej ludności;
• bezzwłoczne wzmocnienie infrastruktury zabezpieczającej i ochronę zabytków dziedzictwa kulturowego;
• bezzwłoczne oczyszczanie obszarów dotkniętych klęską, w tym stref przyrodniczych;
• szybką pomoc, w tym medyczną, dla ludności dotkniętej poważnym stanem zagrożenia zdrowia publicznego oraz ochronę ludności przed ryzykiem wystąpienia takiego zagrożenia.

UE może przyznać pomoc finansową każdemu państwu członkowskiemu lub kandydującemu, które zwróci się o nią w następstwie poważnej klęski żywiołowej. Państwo dotknięte klęską musi złożyć wniosek w ciągu 12 tygodni od jej wystąpienia. Następnie Komisja ocenia wniosek i proponuje kwotę pomocy finansowej.

Procedura przyznania dotacji, po której następuje procedura budżetowa (zatwierdzenie przez Parlament i Radę), może potrwać kilka miesięcy. Z chwilą udostępnienia środków Komisja zawiera umowę z państwem będącym beneficjentem i przekazuje dotację.

Reforma przeprowadzona w 2014 r. umożliwiła państwom członkowskim składanie wniosków o zaliczki, o których wypłacie decyduje Komisja, jeżeli dostępne są odpowiednie zasoby finansowe. Maksymalna kwota zaliczki wynosi 25% przewidywanej całkowitej kwoty wkładu finansowego z Funduszu Solidarności i jest ograniczona do 100 mln EUR.

Państwo-beneficjent jest odpowiedzialne za realizację dotacji i za kontrolowanie sposobu wykorzystania środków. Działania nadzwyczajne mogą być finansowane ex post i obejmować działania prowadzone od pierwszego dnia wystąpienia klęski żywiołowej.

Nie jest możliwe podwójne finansowanie działań, a do obowiązków państwa będącego beneficjentem należy zagwarantowanie, by koszty pokrywane z Funduszu Solidarności nie były pokrywane z innych instrumentów finansowych UE (w szczególności z instrumentów spójności lub instrumentów powiązanych z polityką rolną lub rybołówstwa).

Dotację należy wykorzystać w terminie 18 miesięcy od daty jej przyznania. Ewentualna niewykorzystana część dotacji podlega zwrotowi przez państwo będące beneficjentem. Państwo to jest zobowiązane do przedłożenia Komisji sprawozdania z wykorzystania dotacji po upływie okresu 18 miesięcy. W dokumencie należy wyszczególnić poniesione wydatki, które kwalifikują się do pokrycia ze środków Funduszu Solidarności, a także wszelkie inne źródła finansowania, w tym zwrot z tytułu ubezpieczeń i odszkodowania uzyskane od osób trzecich. Należy w nim też określić podjęte lub proponowane środki zapobiegawcze, w tym wykorzystanie do tego celu europejskich funduszy strukturalnych i inwestycyjnych; doświadczenia zdobyte w wyniku klęski lub sytuacji nadzwyczajnej, stan wdrożenia odpowiednich przepisów UE dotyczących zapobiegania ryzyku klęsk i zarządzania nim oraz wszelkie inne istotne informacje na temat podjętych środków zapobiegawczych i łagodzących.

Rola Parlamentu Europejskiego

W rezolucji z dnia 15 stycznia 2013 r. w sprawie Funduszu Solidarności Unii Europejskiej – wdrożenie i stosowanie Parlament podkreślił znaczenie Funduszu Solidarności jako głównego instrumentu umożliwiającego UE reagowanie na poważne klęski. Jednocześnie PE skrytykował fakt, że udzielanie pomocy poszkodowanym regionom czy państwom członkowskim trwa tak długo, i wezwał do zmniejszenia tych opóźnień poprzez uproszczenie odpowiednich procedur i umożliwienie wypłacania zaliczek, co uwzględniono w nowym wniosku ustawodawczym z lipca 2013 r. Wniosek Komisji zawierał także inne propozycje Parlamentu, takie jak bardziej jednoznaczne i dokładniejsze zdefiniowanie pojęcia klęski oraz zakresu interwencji Funduszu Solidarności.

W swojej rezolucji z dnia 1 grudnia 2016 r. zatytułowanej „Fundusz Solidarności Unii Europejskiej: ocena” Parlament podkreślił „wagę reformy z 2014 r., która doprowadziła do przezwyciężenia blokady w Radzie oraz przyniosła wreszcie odpowiedź na ponawiane przez Parlament apele o poprawę zdolności reakcji i skuteczności pomocy w celu zapewnienia szybkiej i przejrzystej reakcji niosącej pomoc osobom dotkniętym klęskami żywiołowymi”.

W rezolucji z dnia 18 maja 2021 r. w sprawie przeglądu funkcjonowania Funduszu Solidarności Unii Europejskiej Parlament zwrócił się do Komisji, w kontekście przyszłej reformy:

• aby kontynuowała prace nad uproszczeniem i przyspieszeniem procedury składania wniosków przez państwa członkowskie, tak aby zapewnić szybszą reakcję na klęski żywiołowe i stany zagrożenia;
• aby lepiej uwzględniała klęski na szczeblu regionalnym;
• aby oceniła konkretne skutki susz i odpowiednio zajęła się nimi w kontekście przyszłego rozporządzenia;
• aby skupiła się – w zakresie, w jakim będzie to tylko możliwe – na regionach najbardziej narażonych na poważne lub regionalne klęski żywiołowe lub poważne stany zagrożenia zdrowia publicznego, zwłaszcza na regionach najbardziej oddalonych, wyspach, regionach górskich i regionach o wysokiej aktywności sejsmicznej lub wulkanicznej, oraz na przyszłych kryzysach w dziedzinie zdrowia publicznego;
• aby wzmocniła i uprościła synergię między Funduszem Solidarności UE a europejskimi funduszami polityki spójności, a także z Unijnym Mechanizmem Ochrony Ludności (narzędzie zaprojektowane w celu wzmocnienia współpracy między państwami członkowskimi a grupą 10 państw trzecich w dziedzinie ochrony ludności w celu poprawy zapobiegania klęskom żywiołowym, gotowości i reagowania na nie);
• aby w większym stopniu uwzględniała najnowsze zasady zapobiegania zagrożeniom przy określaniu projektów kwalifikujących się oraz aby uwzględniła w rozporządzeniu zasadę lepszego odbudowywania;
• aby nałożyła na państwa-beneficjentów obowiązek informowania obywateli o wsparciu finansowym UE.

Parlament uważa, że w przyszłości konieczna może być ponowna ocena budżetu Funduszu Solidarności UE, aby zapewnić, że budżet jest wystarczająco duży, by skutecznie radzić sobie z poważnymi i regionalnymi klęskami żywiołowymi oraz poważnymi stanami zagrożenia zdrowia publicznego.

Potrzebę reformy Funduszu Solidarności podkreślono też w rezolucji z 7 czerwca 2022 r. w sprawie wysp UE i polityki spójności: obecna sytuacja i przyszłe wyzwania. Parlament wzywa do lepszego reagowania na wyzwania stojące przed wyspami UE i podkreśla potrzebę ulepszenia Funduszu Solidarności UE w celu dostosowania go do takich zagrożeń jak klęski żywiołowe lub skutki zmiany klimatu.

Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronie internetowej Komisji Rozwoju Regionalnego.

 

Kelly Schwarz

04-2024