Rusland

De betrekkingen tussen de EU en Rusland zijn sinds 2014 onder druk komen te staan vanwege de illegale inlijving van de Krim door Rusland, de steun aan rebellengroeperingen in Oost-Oekraïne, het beleid in het nabuurschap, desinformatie- en inmengingscampagnes en interne schendingen van de mensenrechten. De spanningen zijn ook toegenomen naar aanleiding van de Russische interventie in Syrië, Libië en Sub-Saharaans Afrika. Sinds 2014 heeft de EU de sancties tegen Rusland herhaaldelijk verlengd. De EU en Rusland zijn sterk afhankelijk van elkaar en de EU hanteert een aanpak van “selectieve samenwerking”.

Rechtsgrond

• Titel V van het Verdrag betreffende de Europese Unie: “extern optreden”
• De artikelen 206 en 207 (handel) en 216 tot en met 219 (internationale overeenkomsten) van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
• Partnerschaps- en samenwerkingsovereenkomst (PSO) (bilaterale betrekkingen)

Betrekkingen EU-Rusland

Tot de crisis in Oekraïne werkten de EU en Rusland aan een strategisch partnerschap, dat onder meer handel, de economie, energie, klimaatverandering, onderzoek, onderwijs, cultuur en veiligheidskwesties omvatte, met inbegrip van terrorismebestrijding, non-proliferatie van nucleaire wapens en conflictoplossing in het Midden-Oosten. De EU was een warm voorstander van de toetreding van Rusland tot de Wereldhandelsorganisatie (WTO) (afgerond in 2012). De laatste jaren is de kwestie van het gedeelde nabuurschap echter een belangrijk geschilpunt geworden. De illegale inlijving van de Krim door Rusland in maart 2014, het bewijs dat Rusland steun verleent aan rebellenstrijders in Oost-Oekraïne en zijn pogingen om de toegang tot de Zee van Azov te belemmeren, hebben een internationale crisis teweeggebracht. De EU heeft haar bilaterale betrekkingen met Rusland herzien, in het kader daarvan de geregelde topontmoetingen stopgezet en de dialoog over visumaangelegenheden en besprekingen over een nieuwe bilaterale overeenkomst ter vervanging van de PSO opgeschort. De EU volgt momenteel een tweesporenaanpak, waarbij een beleid van stapsgewijze sancties wordt gecombineerd met pogingen om diplomatieke oplossingen te vinden voor het conflict in Oost-Oekraïne. Door de deelname van Rusland aan de inspanningen van de E3+3-groep die in 2015 een nucleaire overeenkomst met Iran heeft gesloten, gloorde op het wereldtoneel de hoop op meer samenwerking. De interventie van Rusland in de Syrische burgeroorlog en later in Libië en diverse Sub-Saharaanse conflicten, alsmede zijn desinformatiecampagnes en zijn pogingen om verkiezingscampagnes in de EU en andere westerse landen te beïnvloeden, leiden echter tot ernstige spanningen.

De verkiezingen van 2018 hebben ervoor gezorgd dat Vladimir Poetin voor de vierde keer president werd. De door Poetin geïnitieerde grondwetswijzigingen die in 2020 zijn goedgekeurd, zullen hem in staat stellen na het aflopen van zijn huidige ambtstermijn in 2024 aan de macht te blijven. Andere verontrustende grondwetswijzigingen omvatten het primaat van het Russische recht boven de door Rusland geratificeerde internationale overeenkomsten en boven uitspraken van internationale rechtbanken.

Sedert 2012 wordt in Rusland wetgeving uitgevaardigd die gericht is tegen de oppositie en het maatschappelijk middenveld. Honderden non-gouvernementele organisaties (ngo’s) zijn aangemerkt als “buitenlandse agenten” en “ongewenste organisaties”, en de autoriteiten hebben de controle op media- en internetgebruik aangescherpt. De EU maakt zich zorgen over de rechtsstaat – onder meer in verband met corruptie. Het Hooggerechtshof sloot de oppositieactivist Aleksej Navalny uit als kandidaat op grond van een omstreden veroordeling in het verleden. De parlementsverkiezingen van zowel 2016 als 2021 vonden plaats in een restrictieve politieke en mediaomgeving, hetgeen leidde tot een belangrijke overwinning voor de partij Verenigd Rusland van president Poetin.

Hoewel de Russische economie zich heeft hersteld van de internationale recessie in 2008 en de onrust in de bankensector in 2014, waarbij de economie profiteerde van de stijgende inkomsten uit de uitvoer van koolwaterstoffen, bleef het investeringsklimaat onzeker en bleven de economische prestaties van het land afhankelijk van de olie- en gasprijzen. Het economische systeem is geconcentreerd in een paar sectoren. Investeringen in hervormingen blijven uit en grote bedrijven die nauwe banden met de staat onderhouden, domineren de markt. Hoewel het erop lijkt dat Rusland de eerste golven van de COVID-19-pandemie vrij goed heeft doorstaan, zou de ernstige gezondheids- en economische crisis waarin het land door de aanhoudende noodsituatie op gezondheidsgebied kan terechtkomen tot langdurige sociale en politieke gevolgen kunnen leiden.

Sinds maart 2014 heeft de EU, evenals de VS, Canada, Australië en andere westerse landen, geleidelijk aan beperkende maatregelen tegen Rusland ingesteld als reactie op de illegale inlijving van de Krim en de destabilisatie van Oekraïne. De EU breidde haar sancties aanzienlijk uit na het neerhalen van vlucht MH17 in juli 2014 boven grondgebied dat onder controle stond van door Rusland gesteunde rebellen in Oost-Oekraïne. De sancties worden regelmatig verlengd en bijgewerkt.

De beperkende maatregelen van de EU nemen verschillende vormen aan. De diplomatieke maatregelen omvatten de uitsluiting van Rusland van de G8, de stopzetting van het toetredingsproces van Rusland tot de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling en het Internationaal Energieagentschap en de opschorting van de geregelde bilaterale topontmoetingen tussen de EU en Rusland.

De economische sancties zijn gericht tegen het handelsverkeer in specifieke sectoren. Zij beperken de toegang tot de primaire en secundaire kapitaalmarkten van de EU voor bepaalde Russische banken en bedrijven. Met de sancties wordt een in- en uitvoerverbod opgelegd voor de handel in wapens en een uitvoerverbod voor goederen voor tweeërlei gebruik die voor militaire doeleinden worden ingezet. Tevens wordt de toegang van Rusland tot bepaalde gevoelige technologieën die voor de olieproductie en -exploratie kunnen worden gebruikt, beperkt. Er gelden specifieke beperkingen voor de economische betrekkingen met de Krim en Sebastopol, met inbegrip van een invoerverbod voor goederen van het schiereiland, een uitvoerverbod voor bepaalde goederen en technologieën, beperkingen op investeringen en een verbod op het verstrekken van toeristische diensten. Maatregelen inzake economische samenwerking voorzien in de opschorting van nieuwe financieringsprojecten van de Europese Investeringsbank en de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling in Rusland. Ondanks de sancties is de EU nog steeds de grootste handelspartner van Rusland, terwijl Rusland de op drie na grootste handelspartner van de EU is. Niettemin worden de economische en handelsbetrekkingen verstoord door talrijke factoren, zoals het embargo van Rusland ten aanzien van diverse agrovoedingsproducten van de EU, WTO-geschillen en ernstige beperkingen voor EU-bedrijven bij de deelneming aan openbare aanbestedingen in Rusland.

In oktober 2020 werden, op basis van een specifieke rechtsgrond van de EU – de sanctieregeling inzake chemische wapens – zes Russische personen en één entiteit toegevoegd aan de lijst van personen voor wie een reisverbod geldt en van wie de tegoeden worden bevroren, naar aanleiding van de poging tot moord op Aleksej Navalny in augustus 2020 met een zenuwgif van militaire kwaliteit. Dit is hetzelfde rechtsinstrument als het instrument dat is gebruikt als sanctie tegen degenen die verantwoordelijk waren voor de zaak-Skripal in Salisbury (VK) in maart 2018.

In maart 2021 maakte de Raad gebruik van de recentelijk uitgevaardigde wereldwijde EU-sanctieregeling voor de mensenrechten om aan vier Russische onderdanen sancties op te leggen vanwege hun rol bij de willekeurige arrestatie, vervolging en veroordeling van Aleksej Navalny en de onderdrukking van vreedzame protesten tegen zijn onwettige behandeling. Later in die maand werden twee Tsjetsjeense hoge ambtenaren aan de lijst toegevoegd vanwege de foltering en repressie van LGBTI-personen en politieke tegenstanders.

Vanaf oktober 2021 zijn de beperkende maatregelen van de EU met betrekking tot de territoriale integriteit van Oekraïne van toepassing op in totaal 185 personen en 48 entiteiten, in de vorm van de bevriezing van tegoeden en een reisverbod, omdat zij op actieve wijze handelingen hebben ondersteund en beleidsmaatregelen hebben uitgevoerd om de territoriale integriteit, soevereiniteit en onafhankelijkheid van Oekraïne te ondermijnen of te bedreigen.

In de wereldwijde veiligheidsstrategie van de EU van 2016 worden de betrekkingen met Rusland omschreven als een “cruciale strategische uitdaging”. In maart 2016 heeft de Raad vijf leidende beginselen vastgelegd die in de betrekkingen van de EU met Rusland moeten worden gehanteerd: 1) uitvoering van de akkoorden van Minsk over het conflict in Oost-Oekraïne als essentiële voorwaarde voor elke substantiële wijziging van de houding van de EU ten opzichte van Rusland; 2) nauwere betrekkingen met de oostelijke partners van de EU en andere buurlanden, met inbegrip van Centraal-Azië; 3) vergroting van de veerkracht van de EU (bijv. op het gebied van energiezekerheid, hybride dreigingen of strategische communicatie); 4) selectieve samenwerking met Rusland voor wat betreft zaken die van belang zijn voor de EU; 5) de noodzaak van contacten tussen personen en van ondersteuning van het Russisch maatschappelijk middenveld.

Rusland heeft sinds augustus 2014 vergeldingsmaatregelen genomen tegen de sancties van de EU in de vorm van tegensancties voor landbouwproducten, grondstoffen en voedsel, dit onder het mom van schendingen van de normen inzake voedselveiligheid. Op deze manier heeft Rusland de importsubstitutie in de landbouwsector versterkt. Rusland hanteert eveneens een “stop”-lijst voor onderdanen uit de EU en de VS die kritiek op het optreden van het land hebben geuit en ontzegt hun het recht om Russisch grondgebied te betreden. Deze lijst wordt niet officieel gepubliceerd, zodat het onmogelijk is een beroep bij een rechterlijke instantie in te stellen, hetgeen bij het reisverbod van de EU wel mogelijk is. Op de lijst staan verschillende EP-leden en met ingang van 30 april 2021 David Sassoli, voorzitter van het Europees Parlement, Věra Jourová, Eurocommissaris voor Waarden en Transparantie (vicevoorzitter), en zes ambtenaren uit EU-lidstaten.

Vigerende overeenkomsten

De rechtsgrond voor de betrekkingen tussen de EU en Rusland is de PSO van juni 1994. Deze overeenkomst gold aanvankelijk voor tien jaar, maar wordt jaarlijks automatisch verlengd. Hierin zijn de belangrijkste gemeenschappelijke doelstellingen vastgelegd en is voorzien in het institutionele kader voor bilaterale contacten – waaronder regelmatig overleg over mensenrechten en tweemaal per jaar topbijeenkomsten op presidentieel niveau – die momenteel bevroren zijn.

Tijdens de top in Sint-Petersburg in 2003 besloten de EU en Rusland hun samenwerking te versterken door vier “gemeenschappelijke ruimten” in te voeren: een economische ruimte, een ruimte van vrijheid, veiligheid en recht, een ruimte van externe veiligheid, en een ruimte voor onderzoek, onderwijs en cultuur. Op regionaal niveau hebben de EU en Rusland, samen met Noorwegen en IJsland, in 2007 het nieuwe beleid voor de noordelijke dimensie opgezet, dat gericht is op grensoverschrijdende samenwerking in de regio’s van de Oostzee en de Barentszzee. In juli 2008 werden de onderhandelingen gestart voor een nieuwe overeenkomst tussen de EU en Rusland die juridisch bindende toezeggingen moest bevatten op diverse gebieden, waaronder politieke dialoog, justitie, vrijheid, veiligheid, economische samenwerking, onderzoek, onderwijs, cultuur, handel, investeringen en energie. In 2010 werd een “Partnerschap voor modernisering” gelanceerd. Onderhandelingen over een visumversoepelingsovereenkomst werden in 2011 afgerond. De Russische interventie op de Krim leidde echter tot de opschorting van al deze onderhandelingen en processen. In 2014 heeft de Europese Raad besloten de samenwerking met Rusland te bevriezen (behalve aangaande grensoverschrijdende samenwerking en contacten tussen personen), net als de nieuwe EU-financiering voor het land via internationale financiële instellingen.

Rol van het Europees Parlement

In 1997 steunde het Europees Parlement de PSO in het kader van de “instemmingsprocedure”.

Het Parlement heeft een reeks resoluties over Oekraïne aangenomen waarin de illegale inlijving van de Krim door Rusland en de rol van het land in de destabilisering van Oost-Oekraïne worden veroordeeld. In juni 2015 en maart 2019 heeft het Parlement resoluties aangenomen over de stand van de betrekkingen tussen de EU en Rusland, waarin de EU-sancties werden ondersteund en waarin de noodzaak werd benadrukt om ondanks de moeilijke betrekkingen ambitieuzere financiële EU-steun te bieden aan het maatschappelijk middenveld in Rusland en om contacten tussen personen te bevorderen. In de resolutie van 2019 wordt grote bezorgdheid geuit over de houding van Rusland op internationaal niveau, met name in de landen van het Oostelijk Partnerschap. In de resolutie wordt tevens kritiek geuit op de verslechtering van de situatie van de mensenrechten en de fundamentele vrijheden in Rusland en wordt voorgesteld Rusland niet langer als een “strategische partner” van de EU te beschouwen. In september 2021 heeft het Parlement een aanbeveling betreffende de koers van de politieke betrekkingen tussen de EU en Rusland aangenomen. De aanbeveling bevat een reeks voorstellen om met gelijkgestemde partners samen te werken zodat de democratie in Rusland wordt versterkt, om het oostelijk nabuurschap van de EU te stabiliseren en te ondersteunen, om de energieafhankelijkheid van de EU ten aanzien van Rusland te verminderen, en om de stromen van zwart geld vanuit het land aan het licht te brengen en te stoppen.

Het Europees Parlement heeft in 2021 de Sacharovprijs aan oppositieleider en anticorruptieactivist Aleksej Navalny uitgereikt.

Vóór 2014 gaf het Parlement de voorkeur aan een nieuwe, alomvattende en op gemeenschappelijke waarden en belangen gebaseerde overeenkomst met Rusland. Het Parlement heeft echter herhaaldelijk zijn grote bezorgdheid geuit over de eerbiediging van de mensenrechten, de rechtsstaat en de toestand van de democratie in Rusland, bijvoorbeeld naar aanleiding van wetgeving tegen LGTBI-“propaganda”, het niet langer strafbaar stellen van licht huiselijk geweld, de acties tegen onafhankelijke ngo’s of die welke financiële middelen van bronnen buiten Rusland ontvangen enz. Het Parlement heeft met name het ongekende niveau van de mensenrechtenschendingen ten aanzien van de inwoners van de Krim, met name de Tataren, veroordeeld. In 2018 drong het Parlement aan op de vrijlating van de Oekraïense filmregisseur Oleg Sentsov, die zich had uitgesproken tegen de illegale inlijving van de Krim, en verleende het hem de Sacharovprijs. Sentsov werd in 2019 vrijgelaten in het kader van een uitwisseling van gevangenen tussen Rusland en Oekraïne. Het Parlement veroordeelde ten stelligste de poging tot moord op Aleksej Navalny in 2020.

De betrekkingen met Russische wetgevers ontwikkelden zich hoofdzakelijk in de Parlementaire Samenwerkingscommissie, een interparlementair forum dat door de PSO tussen de EU en Rusland werd ingesteld. Tussen 1997 en 2014 fungeerde de Parlementaire Samenwerkingscommissie als een stabiel platform voor het ontwikkelen van samenwerking en dialoog tussen delegaties van het EP en de Russische Federale Vergadering. Sinds maart 2014 heeft het Parlement deze interparlementaire bijeenkomsten echter opgeschort, in overeenstemming met de beperkende maatregelen van de EU die zijn genomen in reactie op de Oekraïense crisis. Niettemin komt de Delegatie van het EP in de Parlementaire Samenwerkingscommissie EU-Rusland nog steeds bijeen om zelf te debatteren over kwesties die verband houden met de betrekkingen tussen de EU en Rusland. De Delegatie houdt ook gedachtewisselingen met academici, vertegenwoordigers van het Russische maatschappelijk middenveld, ngo’s en de media.

Rusland heeft het Parlement sinds 1999 niet meer uitgenodigd om verkiezingen waar te nemen.

 

Levente Csaszi

09-2022