Afryka

Współpraca UE z państwami afrykańskimi i Unią Afrykańską (UA) opiera się na dwóch odrębnych dokumentach ramowych: a mianowicie a) umowach o partnerstwie z państwami Afryki, Karaibów i Pacyfiku (AKP) oraz b) wspólnej strategii Afryka–UE. Umowa z Kotonu podpisana w 2000 r. między UE a państwami AKP i stanowiąca podstawę prawną politycznego, gospodarczego i rozwojowego wymiaru partnerstwa od ponad 20 lat, została zastąpiona zupełnie nową umową, która została podpisana w Apia na Samoa 15 listopada 2023 r. Pierwotnie umowa z Kotonu miała wygasnąć z końcem 2020 r., ale została kilkakrotnie przedłużona, ostatnio do grudnia 2023 r. Podpisanie nowej umowy o partnerstwie, wynegocjowanej, aby zmodernizować i odnowić partnerstwo, było przez kilka lat blokowane w Radzie UE.
Wspólną strategię Afryka–UE realizowano przy pomocy wieloletnich harmonogramów i planów działania przyjmowanych na każdym szczycie UE–Afryka. Na ostatnim szczycie UE–UA, który odbył się w lutym 2022 r. w Brukseli, przywódcy UE i Afryki uzgodnili wspólną wizję odnowionego partnerstwa opartego na solidarności, bezpieczeństwie, pokoju, zrównoważonym rozwoju i wspólnym dobrobycie.
Unia Europejska jest najważniejszym darczyńcą oficjalnej pomocy rozwojowej dla Afryki, finansowanej głównie z budżetu ogólnego UE za pośrednictwem Instrumentu Sąsiedztwa oraz Współpracy Międzynarodowej i Rozwojowej (ISWMR) – „Globalny wymiar Europy”.
 

Podstawa prawna

• Art. 217 i 218 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE);
• Umowa o partnerstwie między UE i jej państwami członkowskimi a członkami Organizacji Państw Afryki, Karaibów i Pacyfiku (OACPS); 4 kwietnia 2024 r. umowa o partnerstwie z Samoa uzyskała zgodę Parlamentu; od czasu jej tymczasowego stosowania od dnia 1 stycznia 2024 r. zastępuje ona umowę z Kotonu;
• rozporządzenie (UE) 2021/947 ustanawiające Instrument Sąsiedztwa oraz Współpracy Międzynarodowej i Rozwojowej – „Globalny Wymiar Europy”.

Partnerstwo AKP–UE

Stosunki między UE a Afryką Subsaharyjską przez dwie ostatnie dekady opierały się na umowie z Kotonu, która była podstawą stosunków między UE a 78 państwami Organizacji Państw Afryki, Karaibów i Pacyfiku (OACPS).

Pierwotnie umowa z Kotonu miała wygasnąć z końcem 2020 r., ale została kilkakrotnie przedłużona, ostatnio do grudnia 2023 r. Podpisanie nowej umowy o partnerstwie, wynegocjowanej, aby zmodernizować i odnowić partnerstwo, było przez kilka lat blokowane w Radzie UE. Głównym celem umowy z Kotonu było przyspieszenie likwidacji ubóstwa i wspieranie integracji krajów AKP z gospodarką światową. Umowa dzieliła się na trzy filary (polityka, rozwój, gospodarka i współpraca handlowa) i była wdrażana przez wspólne instytucje AKP–UE, w tym przez Radę Ministrów, Komitet Ambasadorów i Wspólne Zgromadzenie Parlamentarne.

Negocjacje w sprawie umowy zastępującej umowę z Kotonu między UE a OACPS zakończono w grudniu 2020 r., ale podpisanie nowej umowy nastąpiło dopiero w listopadzie 2023 r. ze względu na wewnętrzne spory w UE co do charakteru nowej umowy i z powodu zastrzeżeń dwóch państw członkowskich UE.

Nowa umowa z Samoa definiuje strategiczne priorytetowe obszary współpracy:

• prawa człowieka, demokracja i ład;
• pokój i bezpieczeństwo;
• rozwój ludzki i społeczny;
• trwały i sprzyjający włączeniu społecznemu wzrost i rozwój gospodarczy;
• zrównoważenie środowiskowe i zmiana klimatu;
• migracja i mobilność.

W nowej umowie podkreślono również znaczenie współpracy między stronami na forach międzynarodowych oraz agendy ONZ na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030 i celów zrównoważonego rozwoju.

Współpraca jest organizowana w trzech protokołach regionalnych odzwierciedlających różne priorytety regionu AKP. Protokół UE–Afryka to najważniejsze ramy prawne stosunków między UE a Afryką Subsaharyjską. Do regionalnych obszarów priorytetowych zaliczono zrównoważony wzrost gospodarczy sprzyjający włączeniu społecznemu; rozwój społeczny; środowisko i zasoby naturalne; pokój i bezpieczeństwo; praworządność, wymiar sprawiedliwości i dobre rządy; prawa człowieka i równouprawnienie płci oraz migrację i mobilność. Nowy protokół kładzie większy nacisk na dialog i współpracę z UA niż miało to miejsce w umowie z Kotonu.

Umowa z Samoa obejmuje wspólne instytucje, w szczególności Radę Ministrów OACPS–UE i cztery zgromadzenia parlamentarne obejmujące parasolowe Wspólne Zgromadzenie Parlamentarne OACPS–UE i trzy regionalne zgromadzenia parlamentarne: Zgromadzenie Parlamentarne Afryka–UE, Zgromadzenie Parlamentarne Karaiby–UE i Zgromadzenie Parlamentarne Pacyfik–UE (zob. briefing Biura Analiz Parlamentu Europejskiego pt. „After Cotonou: towards a new agreement with the African, Caribbean and Pacific States” [Po Kotonu: w kierunku nowej umowy z państwami Afryki, Karaibów i Pacyfiku]). Te cztery zgromadzenia parlamentarne zostały formalnie utworzone w lutym 2024 r., kiedy to po raz pierwszy spotkały się w Luandzie w Angoli i przyjęły swój regulamin. Każde z czterech zgromadzeń odbędzie jedno zwyczajne posiedzenie, które będzie odbywało się na zasadzie rotacji w UE i w państwie AKP. Zgromadzenia regionalne mogą również organizować dodatkowe posiedzenia w powiązaniu z dorocznym Wspólnym Zgromadzeniem Parlamentarnym OACPS–UE.

Strategia UE na rzecz Afryki i partnerstwo z Afryką

Pierwsza wspólna strategia Afryka–UE została przyjęta przez przywódców europejskich i afrykańskich na drugim szczycie UE–Afryka w Lizbonie w 2007 r. i zdefiniowała polityczną wizję partnerstwa Afryka–UE. Jej cele to:

• wyjście poza współpracę opartą na relacji darczyńca–beneficjent i otwarcie stosunków Afryka–UE na istotne kwestie polityczne interesujące obie strony;
• rozszerzanie współpracy przez podejmowanie wspólnych globalnych wyzwań, takich jak migracja, zmiana klimatu, pokój i bezpieczeństwo, oraz zacieśnianie współpracy na forach międzynarodowych;
• wspieranie aspiracji Afryki na rzecz działań stanowiących ponadregionalną i kontynentalną odpowiedź na te istotne wyzwania;
• działanie na rzecz partnerstwa skoncentrowanego na ludziach, z większym udziałem obywateli Afryki i Europy.

W 2020 r. przed szóstym szczytem UE–Afryka Komisja oraz Wysoki Przedstawiciel Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa wydali wspólny komunikat pt. „W kierunku kompleksowej strategii współpracy z Afryką”. Proponowano w nim wzmocnioną współpracę skoncentrowaną na pięciu filarach: transformacja ekologiczna i dostęp do energii; transformacja cyfrowa; zrównoważony wzrost gospodarczy i zatrudnienie; pokój i sprawowanie rządów oraz migracja i mobilność.

25 marca 2021 r. Parlament przyjął rezolucję w sprawie nowej strategii Afryka–UE – partnerstwo na rzecz zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. W rezolucji odzwierciedlono i wzmocniono elementy proponowanej strategii, takie jak trwały wzrost gospodarczy sprzyjający włączeniu społecznemu. Wezwano także do położenia większego nacisku na inne elementy, takie jak rozwój społeczny, włączenie społeczne, prawa człowieka, upodmiotowienie kobiet i młodzieży oraz odporna produkcja rolna. Jeśli chodzi o migrację, w rezolucji stwierdzono, że powodzenie partnerstwa będzie zależało od łatwiejszej mobilności i wezwano do oferowania legalnych kanałów migracji.

Na szóstym szczycie UE–UA (Bruksela, 17–18 lutego 2022 r.) szefowie państw i rządów UE i UA uzgodnili tekst deklaracji w sprawie wspólnej wizji 2030 „promującej nasze wspólne priorytety, wspólne wartości, prawo międzynarodowe oraz chroniącej wspólnie nasze interesy i dobro publiczne. Obejmuje to m.in.: bezpieczeństwo i dobrobyt naszych obywateli, powszechną ochronę praw człowieka, równość płci i wzmocnienie pozycji kobiet we wszystkich sferach życia, poszanowanie zasad demokracji, ładu i praworządności, działania na rzecz ochrony klimatu, środowiska i bioróżnorodności, trwały wzrost gospodarczy sprzyjający włączeniu społecznemu, walka z nierównościami, wspieranie praw dziecka oraz włączenie kobiet, młodzieży i osób znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji”. Na szczycie uzgodniono pakiet inwestycyjny Afryka–Europa o wartości 150 mld EUR w celu promowania zróżnicowanych, zrównoważonych i odpornych gospodarek na kontynencie afrykańskim. Po szczycie, 28 listopada 2022 r., odbyło się wspólne posiedzenie UA i kolegium komisarzy UE. Oczekuje się, że w 2024 r. odbędzie się wspólne posiedzenie ministrów spraw zagranicznych z obu kontynentów, aby podsumować postępy w realizacji zobowiązań wyrażonych w deklaracji w sprawie wspólnej wizji.

Współpraca na rzecz rozwoju

UE i jej państwa członkowskie pozostają najważniejszym darczyńcą oficjalnej pomocy rozwojowej dla Afryki.

W wyniku negocjacji w sprawie nowych wieloletnich ram finansowych na lata 2021–2027 (zob. osobną notę tematyczną 1.4.3 „Wieloletnie ramy finansowe”) współpraca na rzecz rozwoju jest objęta kompleksowym ISWMR – „Globalny wymiar Europy”, w pełni włączonym do budżetu UE. Wcześniej większość pomocy rozwojowej dla krajów afrykańskich pochodziła z Europejskiego Funduszu Rozwoju, który nie wchodził w skład budżetu UE.

ISWMR – „Globalny wymiar Europy” to 10 odrębnych instrumentów i funduszy z wieloletnich ram finansowych na lata 2014–2020, a także Europejskiego Funduszu Rozwoju. Jego całkowity budżet wynosi 79,5 mld EUR (po cenach z 2020 r.) i składa się z trzech głównych komponentów: geograficznego, tematycznego oraz szybkiego reagowania. Na komponent geograficzny przeznaczono 60,4 mld EUR (w cenach z 2020 r.), a prawie połowę z niego przeznaczono dla Afryki.

Stosunki handlowe

Umowa z Kotonu pozwalała krajom UE i AKP negocjować ukierunkowane na rozwój umowy handlowe zwane umowami o partnerstwie gospodarczym. Handel między UE a krajami afrykańskimi – wraz z regionalną i kontynentalną integracją gospodarczą – uznaje się za podstawowy element promowania zrównoważonego rozwoju w Afryce. Ponadto systemy jednostronne umożliwiają preferencyjny dostęp do rynku UE większości krajów Afryki Subsaharyjskiej (zob. osobna nota tematyczna 5.2.3 „Systemy handlowe mające zastosowanie do krajów rozwijających się”). Głównymi instrumentami promowania handlu między UE a regionami afrykańskimi są umowy o partnerstwie gospodarczym, które uznaje się za całkowicie zgodne z zasadami Światowej Organizacji Handlu. Negocjacje tych umów, które rozpoczęły się w 2002 r., okazały się jednak trudniejsze niż oczekiwano i spotkały się ze znacznym oporem ze strony niektórych rządów afrykańskich, grup społeczeństwa obywatelskiego i związków zawodowych. W związku z tym kilka umów o partnerstwie gospodarczym, które miały obejmować całe regiony Afryki, jest jedynie tymczasowo stosowanych w odniesieniu do państw, które się na to zgodziły, takich jak Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana, Kamerun i Kenia (więcej informacji w briefingu Biura Analiz Parlamentu Europejskiego pt. „EU economic partnership agreements with ACP countries” [Umowy o partnerstwie gospodarczym UE z krajami AKP]).

Rola Parlamentu Europejskiego

Podobnie jak inne umowy międzynarodowe umowa z Samoa wymaga zgodnie z prawem zgody Parlamentu (art. 218 TFUE), chociaż można ją częściowo i tymczasowo stosować przed udzieleniem zgody i przed jej ratyfikacją przez wszystkie państwa członkowskie UE i OACPS. Wkładem Parlamentu w negocjacje były rezolucje przyjmowane przed procedurą i w jej trakcie oraz powołanie grupy monitorującej pod przewodnictwem Komisji Rozwoju. Po negocjacjach i podpisaniu umowy Parlament wyraził oficjalną zgodę 10 kwietnia 2024 r.

Zgoda Parlamentu wymagana jest również w przypadku umów o partnerstwie gospodarczym zawieranych z krajami AKP. Ponadto Parlament aktywnie uczestniczy w kształtowaniu nowego instrumentu finansowego ISWMR – „Globalny wymiar Europy” i nadzoruje jego stosowanie.

W Parlamencie jest kilka stałych delegacji międzyparlamentarnych do spraw stosunków z państwami i instytucjami afrykańskimi. Najważniejszym organem, w ramach którego Parlament zajmuje się współpracą w tej dziedzinie, jest Wspólne Zgromadzenie Parlamentarne AKP–UE, w skład którego wchodzą posłowie do PE i przedstawiciele państw AKP. Odgrywa ono podstawową rolę w umacnianiu stosunków między UE a jej partnerami z AKP na podstawie art. 14 umowy z Kotonu. Oprócz nowych regionalnych zgromadzeń parlamentarnych jednym z głównych postulatów Parlamentu podczas negocjacji było zachowanie w nowej umowie Wspólnego Zgromadzenia Parlamentarnego, które Parlament uznał za warunek sine qua non. W grudniu 2023  r. formalnie utworzono delegacje dla każdego z nowych zgromadzeń, w tym delegację do Zgromadzenia Parlamentarnego Afryka–UE. W skład tej delegacji wejdzie 48 posłów do PE, z których każdy będzie również członkiem nowego Wspólnego Zgromadzenia Parlamentarnego OACPS–UE.

Parlament rozwija również współpracę parlamentarną z UA za pośrednictwem Delegacji do spraw Stosunków z Parlamentem Panafrykańskim, utworzonej w 2009 r. Szczyty parlamentarne zwykle towarzyszą szczytom międzyrządowym. Zebrani na szczycie parlamentarnym wydają wspólne oświadczenie skierowane bezpośrednio do szefów państw lub rządów na początku każdego szczytu międzyrządowego.

UE utrzymuje również bliskie dwustronne stosunki parlamentarne z Republiką Południowej Afryki, które zacieśniono w 2007 r. dzięki partnerstwu strategicznemu UE–Republika Południowej Afryki- jedynemu dwustronnemu partnerstwu strategicznemu UE z państwem afrykańskim. Znajduje to również odzwierciedlenie w specjalnej stałej parlamentarnej Delegacji do spraw Stosunków z Republiką Południowej Afryki.

 

Christian Meseth

04-2024