Kraje afrykańskie i UE współpracują głównie w ramach umowy z Kotonu i wspólnej strategii Afryka–UE. Umowa z Kotonu została zawarta w 2000 r. między UE a państwami Afryki, Karaibów i Pacyfiku (AKP) i składa się z trzech filarów odzwierciedlających wymiar polityczny, gospodarczy i rozwojowy partnerstwa. Umowa z Kotonu miała wygasnąć z końcem 2020 r., ale została przedłużona, ostatnio do czerwca 2023 r. Podpisanie nowej umowy o partnerstwie, wynegocjowanej, aby je zmodernizować i odnowić, jest obecnie blokowane w Radzie przez jedno państwo członkowskie UE.
Wspólną strategię Afryka–UE realizowano przy pomocy wieloletnich harmonogramów i planów działania przyjmowanych na każdym szczycie UE–Afryka. Na ostatnim szczycie UE–Unia Afrykańska, który odbył się w lutym 2022 r. w Brukseli, przywódcy UE i Afryki uzgodnili wspólną wizję odnowionego partnerstwa opartego na solidarności, bezpieczeństwie, pokoju, zrównoważonym rozwoju i wspólnym dobrobycie.
Unia Europejska jest największym darczyńcą pomocy rozwojowej dla Afryki, rozdzielanej za pośrednictwem Instrumentu Sąsiedztwa oraz Współpracy Międzynarodowej i Rozwojowej – „Globalny wymiar Europy”.
Podstawa prawna
- Art. 217 i 218 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE);
- Umowa o partnerstwie z Kotonu między członkami grupy państw Afryki, Karaibów i Pacyfiku (AKP) a Wspólnotą Europejską i jej państwami członkowskimi (umowa z Kotonu);
- Rozporządzenie (UE) 2021/947 ustanawiające Instrument Sąsiedztwa oraz Współpracy Międzynarodowej i Rozwojowej – „Globalny Wymiar Europy”.
Umowa z Kotonu
Stosunki między UE a Afryką Subsaharyjską opierają się obecnie na umowie z Kotonu, która jest podstawą stosunków między UE a 79 państwami Organizacji Państw Afryki, Karaibów i Pacyfiku (OACPS).
Umowa z Kotonu została podpisana w 2000 r. i miała wygasnąć w 2020 r., ale została obecnie przedłużona do czerwca 2023 r. Celem umowy z Kotonu jest wyeliminowanie ubóstwa i integracja państw AKP z gospodarką światową. Umowa dzieli się na trzy filary (polityka, rozwój, gospodarka i współpraca handlowa) i jest wdrażana przez wspólne instytucje AKP–UE, w tym przez Radę Ministrów, Komitet Ambasadorów i Wspólne Zgromadzenie Parlamentarne.
Negocjacje między UE a OACPS w sprawie nowej umowy zakończono w grudniu 2020 r., ale wciąż nie złożono pod nią podpisów. Oczekuje się, że obecna umowa o partnerstwie z Kotonu pozostanie w mocy do tymczasowego stosowania nowej umowy. Nowa umowa określa strategiczne priorytetowe obszary współpracy, w tym: prawa człowieka, demokracja i dobre rządy; pokój i bezpieczeństwo; rozwój społeczny; zrównoważenie środowiskowe i zmiana klimatu; trwały i sprzyjający włączeniu społecznemu wzrost i rozwój gospodarczy oraz w dziedzinie migracji i mobilności. W umowie zastępującej umowę z Kotonu podkreślono również znaczenie współpracy na forach międzynarodowych oraz agendy ONZ na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030 i celów zrównoważonego rozwoju. Współpraca jest organizowana w trzech protokołach regionalnych odzwierciedlających różne priorytety regionów Afryki, Karaibów i Pacyfiku. Protokół UE–Afryka to najważniejsze ramy prawne stosunków między UE a Afryką Subsaharyjską. Protokół położy większy nacisk na dialog i współpracę z Unią Afrykańską (UA). Do regionalnych obszarów priorytetowych zaliczono zrównoważony wzrost gospodarczy sprzyjający włączeniu społecznemu; rozwój społeczny; środowisko i zasoby naturalne; pokój i bezpieczeństwo; praworządność, wymiar sprawiedliwości i dobre rządy; prawa człowieka i równouprawnienie płci oraz migracja i mobilność.
Podstawą struktury będzie Rada Ministrów OACPS–UE i cztery zgromadzenia parlamentarne obejmujące parasolowe Wspólne Zgromadzenie Parlamentarne OACPS–UE i trzy regionalne zgromadzenia parlamentarne (UE–Afryka, UE–Karaiby i UE–Pacyfik) (zob. briefing Dyrekcji Generalnej ds. Analiz Parlamentarnych Parlamentu Europejskiego pt. „After Cotonou: towards a new agreement with the African, Caribbean and Pacific States” [Po Kotonu: w kierunku nowej umowy z państwami Afryki, Karaibów i Pacyfiku]).
Wspólna strategia Afryka–UE
Wspólna strategia Afryka–UE została przyjęta przez przywódców europejskich i afrykańskich na drugim szczycie UE–Afryka (w Lizbonie w 2007 r.) i określa polityczną wizję partnerstwa Afryka–UE. Jej cele to:
- wyjście poza współpracę opartą na relacji darczyńca–beneficjent i otwarcie stosunków Afryka–UE na istotne kwestie polityczne interesujące obie strony;
- rozszerzanie współpracy przez podejmowanie wspólnych globalnych wyzwań, takich jak migracja, zmiana klimatu, pokój i bezpieczeństwo, oraz zacieśnianie współpracy na forach międzynarodowych;
- wspieranie aspiracji Afryki na rzecz działań stanowiących ponadregionalną i kontynentalną odpowiedź na te istotne wyzwania;
- działanie na rzecz partnerstwa skoncentrowanego na ludziach, z większym udziałem obywateli Afryki i Europy.
Strategię realizuje się za pomocą wieloletnich planów działania.
Przed niedawnym (szóstym) szczytem UE–UA Komisja Europejska i Europejska Służba Działań Zewnętrznych wydały komunikat pt. „W kierunku kompleksowej strategii współpracy z Afryką”. Proponuje się w nim wzmocnioną współpracę skoncentrowaną na pięciu filarach: transformacja ekologiczna i dostęp do energii; transformacja cyfrowa; zrównoważonego wzrostu gospodarczego i zatrudnienia; pokój i sprawowanie rządów oraz migracja i mobilność. 25 marca 2021 r. Parlament przyjął rezolucję w sprawie nowej strategii Afryka–UE – partnerstwo na rzecz zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. W rezolucji odzwierciedlono i wzmocniono elementy wniosku, takie jak trwały wzrost gospodarczy sprzyjający włączeniu społecznemu. Wezwano także do położenia większego nacisku na inne elementy, takie jak rozwój społeczny, włączenie społeczne, prawa człowieka, upodmiotowienie kobiet i młodzieży oraz odporna produkcja rolna. Jeśli chodzi o migrację, w rezolucji stwierdzono, że powodzenie partnerstwa będzie zależało od większej mobilności i wezwano do szukania legalnych kanałów migracji.
Na szóstym szczycie UE– UA (Bruksela, 17–18 lutego 2022 r.) szefowie państw uzgodnili wspólną wizję odnowionego partnerstwa „promującego nasze wspólne priorytety, wspólne wartości, prawo międzynarodowe oraz chroniącego wspólnie nasze interesy i dobro publiczne. Obejmuje to m.in.: bezpieczeństwo i dobrobyt naszych obywateli, powszechną ochronę praw człowieka, równość płci i wzmocnienie pozycji kobiet we wszystkich sferach życia, poszanowanie zasad demokracji, ładu i praworządności, działania na rzecz ochrony klimatu, środowiska i bioróżnorodności, trwały wzrost gospodarczy sprzyjający włączeniu społecznemu, walka z nierównościami, wspieranie praw dziecka oraz włączenie kobiet, młodzieży i osób znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji”. Na szczycie uzgodniono pakiet inwestycyjny Afryka–Europa o wartości 150 mld EUR w celu promowania zróżnicowanych, zrównoważonych i odpornych gospodarek.
Współpraca na rzecz rozwoju
UE pozostaje największym darczyńcą w Afryce.
W wyniku negocjacji w sprawie nowych wieloletnich ram finansowych na lata 2021–2027 (zob. osobną notę tematyczną 1.4.3 „Wieloletnie ramy finansowe”) współpraca na rzecz rozwoju będzie objęta kompleksowym instrumentem finansowym „Globalny wymiar Europy”, w pełni włączonym do budżetu UE.
„Globalny wymiar Europy” to 10 odrębnych instrumentów i funduszy z wieloletnich ram finansowych na lata 2014–2020, a także Europejskiego Funduszu Rozwoju. Jego całkowity budżet wynosi 79,5 mld EUR i składa się z trzech głównych komponentów: geograficznego, tematycznego oraz szybkiego reagowania. Największa część, zarezerwowana na komponent geograficzny, wynosi 60,4 mld EUR, a prawie połowa z tej kwoty przeznaczona jest dla Afryki.
Szereg państw położonych w Afryce Północnej, w Rogu Afryki oraz w regionie Sahelu i jeziora Czad również korzysta z utworzonego w 2015 r. kryzysowego funduszu powierniczego UE dla Afryki. Od momentu uruchomienia funduszu całkowita kwota na realizację projektów w trzech regionach wzrosła i wynosi prawie 5 mld EUR.
Stosunki handlowe
Umowa z Kotonu pozwala krajom UE i AKP negocjować ukierunkowane na rozwój umowy o wolnym handlu zwane umowami o partnerstwie gospodarczym. Handel między UE a krajami afrykańskimi – wraz z regionalną i kontynentalną integracją gospodarczą – uznaje się za podstawowy element promowania zrównoważonego rozwoju w Afryce. Ponadto systemy jednostronne umożliwiają preferencyjny dostęp do rynku UE większości krajów Afryki Subsaharyjskiej (zob. osobna nota tematyczna 5.2.3 „Systemy handlowe mające zastosowanie do krajów rozwijających się”). Głównymi instrumentami promowania handlu między UE a regionami afrykańskimi są umowy zgodne z zasadami Światowej Organizacji Handlu, czyli umowy o partnerstwie gospodarczym. Negocjacje tych umów, które rozpoczęły się w 2002 r., okazały się jednak trudniejsze niż oczekiwano i spotkały się ze znacznym oporem ze strony niektórych rządów afrykańskich. W związku z tym kilka umów o partnerstwie gospodarczym, które miały obejmować całe regiony Afryki, jest jedynie tymczasowo stosowanych w odniesieniu do państw, które się na to zgodziły, takich jak Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana i Kamerun (więcej informacji w briefingu Biura Analiz Parlamentu Europejskiego pt. „EU economic partnership agreements with ACP countries” [Umowy o partnerstwie gospodarczym UE z krajami AKP]).
Rola Parlamentu Europejskiego
Zawarcie nowej umowy zastępującej umowę z Kotonu wymaga zgody Parlamentu Europejskiego (art. 218 TFUE). Zgoda Parlamentu wymagana jest również w przypadku umów o partnerstwie gospodarczym zawieranych z państwami afrykańskimi. Ponadto Parlament aktywnie uczestniczył w opracowaniu nowego instrumentu „Globalny wymiar Europy” i jest ściśle zaangażowany w jego wdrażanie.
W Parlamencie jest kilka stałych delegacji międzyparlamentarnych do spraw stosunków z państwami i instytucjami afrykańskimi. Najważniejszym organem, w ramach którego Parlament zajmuje się współpracą w tej dziedzinie, jest Wspólne Zgromadzenie Parlamentarne AKP–UE, w skład którego wchodzą posłowie do PE i przedstawiciele państw AKP. Odgrywa ono podstawową rolę w umacnianiu stosunków między UE a jej partnerami z AKP na podstawie art. 14 umowy z Kotonu.
Parlament rozwija również współpracę parlamentarną z UA za pośrednictwem Delegacji do spraw Stosunków z Parlamentem Panafrykańskim, utworzonej w 2009 r. Szczyty parlamentarne zwykle towarzyszą szczytom międzyrządowym. Zebrani na szczycie parlamentarnym wydają wspólne oświadczenie skierowane bezpośrednio do szefów państw lub rządów na początku każdego szczytu międzyrządowego.
UE utrzymuje również bliskie dwustronne stosunki parlamentarne z Republiką Południowej Afryki, które zacieśniono w 2007 r. dzięki partnerstwu strategicznemu UE–Republika Południowej Afryki – jedynemu dwustronnemu partnerstwu strategicznemu UE z państwem afrykańskim.
Christian Meseth