De interne markt: algemene beginselen
De interne markt is een ruimte van welvaart en vrijheid, die toegang geeft tot goederen, diensten, banen, zakelijke mogelijkheden en culturele rijkdom. Voortdurende inspanningen zijn vereist voor een verdere verdieping van de eengemaakte markt die de consumenten en bedrijven in de EU aanzienlijke voordelen kan opleveren. In het bijzonder biedt de digitale eengemaakte markt nieuwe mogelijkheden om de economie te stimuleren (door e-handel), waardoor ook de administratieve rompslomp beperkt wordt (door e-governance en de digitalisering van overheidsdiensten). Ondanks de aanzienlijke stappen in de richting van een (digitale) eengemaakte markt blijven er uitdagingen bestaan. COVID-19 heeft gezorgd voor een aantal nieuwe belemmeringen voor de vier vrijheden (vrij verkeer van goederen, diensten, kapitaal en personen).
Rechtsgrondslag
De artikelen 4, lid 2, onder a), en de artikelen 26, 27, 114 en 115 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (VWEU).
Doelstellingen
Met de door het Verdrag van Rome in 1958 gestarte gemeenschappelijke markt werd beoogd de handelsbetrekkingen tussen de lidstaten te liberaliseren met het tweeledige doel de economische welvaart te doen toenemen en bij te dragen aan een “steeds hechter verbond tussen de Europese volkeren”. Bij de Europese Akte van 1986 werd de interne markt als doelstelling in het Verdrag tot oprichting van de Europese Economische Gemeenschap (EEG) opgenomen en gedefinieerd als “een ruimte zonder binnengrenzen waarin het vrij verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal is gewaarborgd”.
Resultaten
A. De gemeenschappelijke markt van 1958
De gemeenschappelijke markt, het voornaamste doel van het Verdrag van Rome, is tot stand gekomen door de in 1968 voltooide douane-unie, de opheffing van contingenten, het vrije verkeer van burgers en werknemers en een zekere mate van belastingharmonisatie door de algemene invoering van de belasting over de toegevoegde waarde (btw) in 1970. De vrijheid van handel in goederen en diensten en de vrijheid van vestiging bleven echter beperkt ten gevolge van voortdurende concurrentieverstorende praktijken van de kant van overheden.
B. Start van de interne markt in de jaren tachtig en de Europese Akte
Het gebrek aan vooruitgang bij het voltooiingsproces van de gemeenschappelijke markt werd voornamelijk geweten aan de keuze voor een te gedetailleerde methode van wetgevingsharmonisatie en aan de unanimiteitsregel voor besluiten in de Raad. Dit veranderde met de uitspraken van het Hof van Justitie van de Europese Unie in de zaken Dassonville (zaak 8/74) en Cassis de Dijon (zaak 120/78) in de jaren 1970, waarin invoerbeperkingen van gelijke werking als kwantitatieve beperkingen onwettig werden verklaard, waardoor het beginsel van wederzijdse erkenning werd ingevoerd[1]. Door deze arresten kreeg de politieke discussie over intercommunautaire handel een impuls wat ertoe leidde dat de EEG medio jaren tachtig voor een meer gedegen aanpak koos bij het verwijderen van de handelsbelemmeringen: de interne markt.
Bij de Europese Akte, die op 1 juli 1987 in werking trad, werd vastgesteld dat de interne markt uiterlijk op 31 december 1992 moest zijn voltooid. Tevens werd het besluitvormingsmechanisme voor de internemarktwetgeving versterkt door de introductie van stemming met gekwalificeerde meerderheid voor het gemeenschappelijk douanetarief, het vrij verrichten van diensten, het vrije verkeer van kapitaal en de onderlinge aanpassing van nationale wetgeving. Op de gestelde datum was meer dan 90 % van de in het Witboek van 1985 opgesomde wetgevingsprojecten aangenomen, grotendeels met toepassing van de meerderheidsregel.
C. Naar een gedeelde verantwoordelijkheid voor het voltooien van de interne markt 2003-2010
De interne markt heeft sterk bijgedragen aan de welvaart en integratie van de economie van de EU. De nieuwe internemarktstrategie voor de periode 2003 – 2010 was gericht op het bevorderen van het vrije verkeer van goederen, de integratie van de dienstenmarkten, het verminderen van het effect van fiscale belemmeringen en het vereenvoudigen van het regelgevingskader. Aanzienlijke vorderingen werden gemaakt met betrekking tot de openstelling van de sectoren transport, telecommunicatie, elektriciteit, gas en postdiensten.
D. De herstart van de interne markt in 2010
Om de Europese eengemaakte markt een nieuwe impuls te geven en burgers, consumenten en kleine en middelgrote bedrijven centraal te plaatsen in het internemarktbeleid publiceerde de Commissie in oktober 2010 een mededeling getiteld “Naar een Single Market Act” (COM(2010)0608). Een reeks maatregelen werd voorgesteld om de EU-economie te stimuleren en banen te scheppen, waarmee voor een ambitieuzer beleid voor de eengemaakte markt gekozen werd.
In oktober 2012 presenteerde de Commissie de Single Market Act II (COM(2012)0573) om de interne markt verder te ontwikkelen en het onbenutte potentieel ervan te benutten als motor voor groei. De Single Market Act II bevatte twaalf essentiële maatregelen die snel door de EU-instellingen moesten worden goedgekeurd. Met deze maatregelen wordt gefocust op vier belangrijke factoren voor groei, werkgelegenheid en vertrouwen: 1) geïntegreerde netwerken, 2) de mobiliteit van burgers en ondernemingen over de grenzen heen, 3) de digitale economie, en 4) een versterking van de cohesie en de voordelen voor de consumenten.
In haar mededeling getiteld “Betere governance van de interne markt” (COM(2012)0259) stelde de Commissie horizontale maatregelen voor, bijvoorbeeld een nadruk op duidelijke, gemakkelijk ten uitvoer te leggen nieuwe regelgeving, een beter gebruik van de bestaande IT-instrumenten om het voor de betrokkenen gemakkelijker te maken hun internemarktrechten uit te oefenen en de oprichting van nationale centra om de werking van de interne markt te controleren. Monitoring is een integrerend onderdeel van de jaarlijkse verslagen over de integratie van de interne markt in het kader van het proces van het Europees semester.
Op 28 oktober 2015 publiceerde de Commissie een mededeling getiteld “De eengemaakte markt verbeteren: meer mogelijkheden voor mensen en ondernemingen” (COM(2015)0550), die gericht was op het waarborgen van praktische voordelen die de burgers in hun dagelijks leven ten goede komen en het creëren van mogelijkheden voor consumenten, professionals en ondernemingen. Zij is een aanvulling op de inspanningen van de Commissie gericht op het verhogen van investeringen, het benutten van de kansen van de digitale eengemaakte markt, het verbeteren van de concurrentiekracht en de toegang tot financiering. De strategie was ook gericht op het waarborgen van een goede werking van de interne energiemarkt en het bevorderen en faciliteren van arbeidsmobiliteit, terwijl misbruik van de regels wordt tegengegaan. Om de handelspraktijken in de interne markt verder te verbeteren, werd Richtlijn (EU) 2019/633 inzake oneerlijke handelspraktijken vastgesteld (op 17 april 2019).
In mei 2015 heeft de Commissie een strategie voor een digitale eengemaakte markt (COM(2015)0192) goedgekeurd waarin een intensief wetgevingsprogramma vastgesteld is voor de opbouw van een Europese digitale economie, voortgezet in de Agenda voor Europa. In de Agenda voor Europa uit 2019 van Ursula von der Leyen stelde de Commissie in haar praktische richtsnoeren de versterking van de digitale eengemaakte markt centraal. Deze toezegging werd hernieuwd in het strategisch document van de Commissie getiteld “De digitale toekomst van Europa vormgeven” van februari 2020, waarin wordt uiteengezet hoe de voltooiing van de digitale eengemaakte markt moet worden verwezenlijkt. Concreet moet dit gebeuren door een Europese interne markt voor gegevens tot stand te brengen en door een gelijk speelveld on- en offline te creëren door middel van consistente regelgeving.
Tijdens de COVID-19-pandemie wees de Commissie er in haar mededeling “Het moment van Europa: herstel en voorbereiding voor de volgende generatie” (COM(2020)0456) voorts op dat de digitalisering van de eengemaakte markt een cruciale pijler vormt voor het herstel van de crisis. Het herstel is gebaseerd op vier elementen: 1) investeringen in betere connectiviteit; 2) een sterkere industriële en technologische aanwezigheid op strategische punten van de toeleveringsketen (bv. AI, cyberbeveiliging, cloudinfrastructuur, 5G); 3) een echte data-economie en gemeenschappelijke Europese gegevensruimten; en 4) een eerlijker een eenvoudiger ondernemingsklimaat.
De rol van het Europees Parlement
A. Algemeen
Het Parlement was de drijvende kracht achter het proces dat heeft geleid tot de invoering van de interne markt. Met name onderschreef het Parlement in zijn resolutie van 20 november 1997 het idee om de interne markt vóór 2002 om te vormen tot een volledig geïntegreerde eengemaakte markt. In verschillende in 2006 aangenomen resoluties (bijvoorbeeld van 12 februari, 14 februari, 16 mei en 6 juli) onderschreef het Europees Parlement het uitgangspunt dat de interne markt een gemeenschappelijk kader en referentiepunt is voor veel EU-beleid.
Het Europees Parlement heeft ook een actieve rol gespeeld bij de herstart van de interne markt. In zijn resolutie van 20 mei 2010 over het verwezenlijken van een eengemaakte markt voor consumenten en burgers, benadrukte het Parlement dat maatregelen moeten worden genomen om consumenten en kmo’s beter te informeren en hun positie te versterken, en het vertrouwen van de burgers te vergroten. Daarnaast heeft het Parlement op de Single Market Act gereageerd met drie op 6 april 2011 aangenomen resoluties: “Governance en partnerschap op de interne markt”, “Een interne markt voor Europeanen” en “Een interne markt voor ondernemingen en groei”.
Het Parlement is ook zo actief geweest op het gebied van de governance van de eengemaakte markt. Het Parlement nam op 7 februari 2013 een resolutie aan met aanbevelingen aan de Commissie betreffende de governance van de interne markt, waarin wordt gevraagd om een governancecyclus van de interne markt als specifieke pijler in het kader van het Europees semester. Voorts heeft het Parlement op 25 februari 2014 een resolutie aangenomen over de governance van de interne markt binnen het Europees semester 2014, gevolgd door zijn resolutie van 27 februari 2014 inzake SOLVIT, de in heel Europa beschikbare dienst die voorziet in oplossingen voor problemen in verband met het recht van de Unie. Vervolgens nam het Parlement op 12 april 2016 een resolutie aan getiteld “Naar een verbeterde regelgeving inzake de interne markt”.
Uit onderzoek in 2016 in opdracht van de Commissie interne markt en consumentenbescherming (IMCO) blijkt dat de EU-economie zich moet richten op meer digitaal, groen en sociaal beleid[2]. In overeenstemming met de beleidsaanbevelingen van deze studie heeft het Europees Parlement een resolutie over de strategie voor de interne markt aangenomen, waarin wordt opgeroepen tot een meer innovatieve, diepere en eerlijkere eengemaakte markt. Teneinde de online toegang te faciliteren tot informatie, administratieve procedures en diensten voor ondersteuning die burgers en ondernemingen nodig hebben, heeft het Parlement op 13 september 2018 zijn standpunt in eerste lezing vastgesteld over het voorstel voor een digitale toegangspoort. Burgers en ondernemingen van de EU, met name zij die in een andere lidstaat van de EU actief zijn, worstelen vaak met de regels die op hun specifieke situatie van toepassing zijn of met de stappen die nodig zijn om eenvoudige procedures af te ronden. De digitale toegangspoort is bedoeld hier iets aan te doen. Verordening (EU) 2018/1724 is op 2 oktober 2018 vastgesteld en op 11 december 2018 in werking getreden. Sommige van de bepalingen van deze verordening zijn sinds 12 december 2020 van toepassing en andere gelden met ingang van 12 december 2023.
Uit onderzoek in 2019 blijkt dat de beginselen van vrij verkeer van goederen en diensten en de wetgeving op dit gebied jaarlijks naar schatting 985 miljard EUR aan voordelen opleveren[3]. In een studie[4] van de beleidsondersteunende afdeling Economisch, Wetenschapsbeleid en Levenskwaliteit van november 2020, getiteld “Legal barriers in Member States to Single Market rules”, werd evenwel vastgesteld dat de eengemaakte markt van de EU weliswaar een zeer geslaagd geval van marktintegratie was, maar dat er in de lidstaten nog steeds obstakels zijn die verhinderen dat het potentieel van de eengemaakte markt ten volle wordt benut. In de studie werd opgeroepen tot een meer lokale toetsing van voorgestelde nationale regels die mogelijk in strijd zijn met de regels en beginselen van de eengemaakte markt.
Een van die conflictgebieden is het vrije verkeer van diensten. Op 2 december 2020 heeft de Commissie IMCO het verslag met de titel “Het versterken van de eengemaakte markt: de toekomst van het vrij verkeer van diensten”, goedgekeurd. Het in de plenaire vergadering op 20 januari 2021 aangenomen verslag benadrukt dat de regels van de eengemaakte markt voor diensten moeten worden toegepast en dat de handhavingsmaatregelen van de Commissie moeten worden verbeterd.
Een mogelijke technologische respons waarmee een aantal van de bovengenoemde kwesties kunnen worden aangepakt, is de tenuitvoerlegging van een e-overheidskader om administratieve processen te ondersteunen, de kwaliteit van de dienstverlening te verbeteren en de interne efficiëntie van de overheidssector te vergroten. Digitale overheidsdiensten verminderen de administratieve lasten voor bedrijven en burgers door de interactie met overheidsdiensten sneller, efficiënter, handiger, transparanter en goedkoper te maken en zo bijkomende economische en sociale voordelen van een bloeiende eengemaakte markt te ontsluiten. Daarom heeft de Commissie IMCO een eindverslag goedgekeurd over de mogelijke manieren om de digitalisering van overheidsdiensten ter ondersteuning van de werking van de interne markt te versnellen. Het Parlement keurde het verslag goed tijdens zijn plenaire vergadering van 18 april 2023.
B. De eengemaakte markt die COVID-19 te boven komt
De COVID-19-pandemie heeft grote gevolgen gehad voor het vrije verkeer van goederen op de interne markt. In deze context nam het Parlement op 17 april 2020 een resolutie aan waarin het erop wees dat de interne markt de bron is van onze collectieve welvaart en ons collectieve welzijn, en een wezenlijk element is van de onmiddellijke en aanhoudende respons op de COVID-19-uitbraak. In een webinar[5], georganiseerd op 9 november 2020 voor de Commissie IMCO, werd de impact van COVID-19 op de interne markt en consumentenbescherming geanalyseerd en werden suggesties gedaan wat kan worden ondernomen om een goed werkende interne markt nu en in toekomstige crises te waarborgen.
Op 22 februari 2021 werd in de Commissie IMCO een studie[6] over hetzelfde onderwerp gepresenteerd. Uit het onderzoek is gebleken dat de initiële sluiting van de grenzen en andere maatregelen van de lidstaten niet alleen het vrije verkeer van goederen, maar ook dat van diensten en personen binnen de interne markt aanzienlijk hebben beperkt. In dezelfde maand heeft het Parlement samen met de Raad de faciliteit voor herstel en veerkracht ingesteld, die stelt dat het duurzame herstel van een goed functionerende interne markt moet worden verwezenlijkt met de betrokkenheid van robuuste kmo’s. Het ontwerp van initiatiefverslag over het aanpakken van niet-tarifaire en niet-fiscale belemmeringen op de eengemaakte markt (2021/2043 (INI)) van juni 2021 is in dit verband zeer relevant, aangezien het niet alleen betrekking heeft op algemene en hardnekkige belemmeringen voor de vrijheid van goederen en diensten, maar ook specifiek ingaat op de vraag hoe COVID-19 en beleidsreacties op de pandemie een belemmering vormden voor de vier vrijheden.
C. De digitale eengemaakte markt (2.1.7)
Net als de Commissie heeft het Parlement de afgelopen 10 jaar steeds meer aandacht besteed aan de uit de digitalisering voortvloeiende uitdagingen en kansen voor de eengemaakte markt. Op 11 december 2012 nam het Parlement twee niet-wetgevingsresoluties met betrekking tot de interne markt aan: een resolutie inzake het voltooien van de digitale interne markt en een andere over een strategie voor digitale vrijheid in het buitenlandbeleid van de EU, waarin het Parlement benadrukt een groot voorstander te zijn van het beginsel van netneutraliteit. Dit beginsel houdt in dat aanbieders van internetdiensten de mogelijkheid voor personen om een dienst te gebruiken teneinde inhoud, toepassingen of diensten van hun keuze, ongeacht bron of doel, te gebruiken, te verzenden, te plaatsen, te ontvangen of aan te bieden, niet mogen blokkeren, belemmeren of reduceren, evenmin door de kostprijs, en die personen niet mogen discrimineren. Het Parlement roept in deze resolutie de Commissie en de Raad ook op om strenge normen op het gebied van digitale vrijheden te bevorderen en te bewaren in de EU. Deze resoluties zijn gericht op de ontwikkeling van beleid en werkwijzen met het oog op de totstandbrenging van een echte digitale eengemaakte markt in de EU, die in staat is zich aan te passen aan de verschillende nationale regelingen op belangrijke terreinen. De beginselen van netneutraliteit en open internet, alsook de afschaffing van roamingtarieven, zijn geïntroduceerd als deel van een wetgevingspakket tot vaststelling van maatregelen inzake de Europese interne markt voor elektronische communicatie en om een connectief continent tot stand te brengen (COM(2013)0627).
Op 20 mei 2021 heeft het Parlement een resolutie aangenomen over de digitale toekomst van Europa, waarin het de kritieke rol van de digitale ontwikkelingen op de eengemaakte markt onderkent en aangeeft dat de obstakels die de werking van de digitale eengemaakte markt bemoeilijken, moeten worden geëlimineerd. De digitalemarktenverordening (Digital Markets Act, DMA) en de digitaledienstenverordening (Digital Services Act, DSA) dragen bij tot een concurrerende, billijke, geharmoniseerde en veiliger digitale eengemaakte markt. In een reeks studies van beleidsondersteunende afdeling Economische Zaken, Wetenschapsbeleid en Levenskwaliteit werd gekeken naar de kansen en uitdagingen voor de digitale eengemaakte markt in het licht van de DMA en de DSA.
In oktober 2022 organiseerde de commissie IMCO een hoorzitting ter gelegenheid van de 30e verjaardag van de interne markt van de EU. Dit was een gelegenheid om de bereikte resultaten en de bijdrage ervan aan de Europese integratie te vieren. Tegelijkertijd benadrukten de sprekers, gezien de huidige moeilijke situatie, ook hoe belangrijk het is om verder groeipotentieel na te streven en de eengemaakte markt te consolideren, met name onder verwijzing naar het wetgevingsvoorstel over het noodinstrument voor de eengemaakte markt.
Op 23 november 2022 bereikten het Parlement en de Raad overeenstemming over Verordening (EU) 2022/2399 betreffende de éénloketomgeving van de EU voor de douane. De verordening beoogt de internationale handel te vergemakkelijken door middel van een reductie van de administratieve rompslomp en kosten, in concreto met behulp van digitale instrumenten. Ondernemingen en handelaren zullen één enkel loket in elke lidstaat kunnen gebruiken voor het indienen van de douane- en niet-douanegegevens die voor de inklaring van goederen nodig zijn, respectievelijk voor het afwikkelen van formaliteiten.
Meer informatie over dit onderwerp is te vinden op de website van de Commissie werkgelegenheid en sociale zaken.
Christina Ratcliff / Mathias Wosyka / Barbara Martinello / Davide Franco