Polityka energetyczna: zasady ogólne

Unijna polityka energetyczna opiera się zasadach dekarbonizacji, konkurencyjności, bezpieczeństwa dostaw i zrównoważonego rozwoju. Polityka ta ma gwarantować dobre funkcjonowanie rynku energii i bezpieczeństwo dostaw energii oraz propagować efektywność energetyczną i oszczędność energii. Powinna też wspierać rozwój energii ze źródeł odnawialnych i tworzenie połączeń międzysystemowych. Jej najważniejszym elementem są różnorodne środki, które mają pomóc ukończyć tworzenie unii energetycznej.

Podstawa prawna

Art. 194 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE).

Przepisy szczegółowe:

• bezpieczeństwo dostaw: art. 122 TFUE;
• sieci energetyczne: art. 170–172 TFUE;
• węgiel: protokół nr 37, w którym określono skutki finansowe wygaśnięcia Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali w 2002 r.;
• energia jądrowa: Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Traktat Euratom), który stanowi podstawę prawną większości działań UE w dziedzinie energii jądrowej.

Pozostałe przepisy wpływające na kształt polityki energetycznej:

• rynek wewnętrzny energii elektrycznej: art. 114 TFUE;
• zewnętrzna polityka energetyczna: art. 216–218 TFUE.

Cele

W 2015 r. Unia przyjęła strategię w sprawie unii energetycznej. Określiła w niej pięć najważniejszych celów swojej polityki energetycznej. Są to:

• dywersyfikacja europejskich źródeł energii, zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego poprzez solidarność i współpracę między państwami UE;
• zapewnienie dobrego funkcjonowania w pełni zintegrowanego wewnętrznego rynku energii, który umożliwia swobodny przepływ energii w UE za pośrednictwem odpowiedniej infrastruktury i bez barier technicznych lub regulacyjnych;
• poprawa efektywności energetycznej i zmniejszenie zależności od importu energii, ograniczenie emisji oraz stymulowanie tworzenia miejsc pracy i wzrostu gospodarczego;
• dekarbonizacja gospodarki i przejście na gospodarkę niskoemisyjną zgodnie z porozumieniem paryskim;
• promowanie badań w dziedzinie technologii niskoemisyjnych i czystych technologii energetycznych oraz nadanie priorytetu badaniom naukowym i innowacjom, które stymulują transformację energetyczną i poprawiają konkurencyjność.

Zgodnie z art. 194 TFUE niektóre obszary polityki energetycznej należą do kompetencji dzielonych. Niemniej każde państwo członkowskie zachowuje prawo do określania warunków, na jakich będzie eksploatować swoje zasoby energetyczne, do wyboru, z jakich źródeł energii będzie korzystać, i do określania swojej ogólnej struktury zaopatrzenia w energię (art. 194 ust. 2).

Osiągnięcia

A. Ogólne ramy polityki energetycznej

Obecna polityka energetyczna Unii opiera się na strategii na rzecz unii energetycznej. Jej celem jest zagwarantowanie unijnym gospodarstwom domowym i przedsiębiorstwom bezpiecznych, zrównoważonych, konkurencyjnych i przystępnych cenowo dostaw energii. Cele energetyczne UE na 2030 r. obejmują:

• zwiększenie do 42,5% udziału energii ze źródeł odnawialnych w końcowym zużyciu energii, przy czym należy dążyć do osiągnięcia udziału w wysokości 45%;
• zmniejszenie zużycia energii pierwotnej i końcowej o 11,7% w porównaniu z prognozami na 2020 r.;
• stworzenie połączeń międzysystemowych obejmujących co najmniej 15% unijnych systemów elektroenergetycznych.

Europejskie ramy regulacyjne w dziedzinie energii oparto na obszernym pakiecie „Gotowi na 55”, którego pierwotnym celem było uspójnienie wszystkich celów w zakresie klimatu i energii. Zmodyfikowano go za pomocą planu REPowerEU, który miał szybko wyeliminować wszystkie zależności od rosyjskich paliw kopalnych.

Unijne ramy regulacyjne w dziedzinie energii to zbiór wielu przepisów dotyczących propagowania energii ze źródeł odnawialnych (dyrektywa (UE) 2018/2001), efektywności energetycznej (dyrektywa (UE) 2018/2002), zarządzania i elektroenergetycznych połączeń międzysystemowych (rozporządzenie (UE) 2018/1999), struktury rynku energii elektrycznej (dyrektywa (UE) 2019/944 i rozporządzenie (UE) 2019/943), gotowości na wypadek zagrożeń (rozporządzenie (UE) 2019/941), charakterystyki energetycznej budynków (dyrektywa (UE) 2018/844), rynków gazu zdekarbonizowanego i wodoru (dyrektywa 2009/73/WE i rozporządzenie (WE) nr 715/2009), opodatkowania energii (dyrektywa 2003/96/WE), transeuropejskiej infrastruktury energetycznej (rozporządzenie (UE) 2022/869), współpracy organów regulacji energetyki (rozporządzenie (UE) 2019/942), baterii (rozporządzenie (UE) 2023/1542) oraz transportu lotniczego i morskiego (rozporządzenie (UE) 2023/2405 i rozporządzenie (UE) 2023/1805). Zgodnie z tymi przepisami państwa członkowskie musiały przygotować dziesięcioletnie zintegrowane krajowe plany w zakresie energii i klimatu na lata 2021–2030. Przedkładają też co dwa lata sprawozdania z postępów i opracowują spójne krajowe strategie długoterminowe. Wszystko to ma umożliwić osiągnięcie celów porozumienia paryskiego.

B. Zakończenie procesu tworzenia wewnętrznego rynku energii

W pełni zintegrowany i należycie funkcjonujący wewnętrzny rynek energii gwarantuje przystępność cen energii oraz wysyła niezbędne sygnały cenowe dla inwestycji w ekologiczne źródła energii. Zabezpiecza też dostawy energii i pomaga osiągnąć neutralność klimatyczną jak najmniejszym kosztem. Przepisy o wewnętrznym rynku energii opierały się początkowo na zasadach współpracy transgranicznej i uczciwych rynków detalicznych. Następnie Unia przyjęła przepisy dotyczące gotowości na wypadek zagrożeń, koordynacji, zachęt dla konsumentów, dekarbonizacji i bezpieczeństwa dostaw energii.

W wyniku zmian wprowadzonych planem REPowerEU unijne ramy energetyczne rozszerzyły się o przepisy, zgodnie z którymi przed rozpoczęciem sezonu zimowego magazyny gazu należy napełniać w 90% (rozporządzenie (UE) 2022/1032). Unia ustanowiła też dobrowolny dla państw członkowskich cel zmniejszenia zapotrzebowania na gaz o 15% (rozporządzenie (UE) 2022/1369; okres dobrowolnego zmniejszenia zapotrzebowania przedłużono do marca 2025 r.) oraz cel ograniczenia zapotrzebowania na energię elektryczną o 10% (5% w godzinach szczytu). Przyjęła też przepisy o ograniczonych w czasie interwencjach nadzwyczajnych mających rozwiązać problem wysokich cen energii (rozporządzenie (UE) 2022/1854) oraz przepisy o dobrowolnej agregacji zapotrzebowania na gaz (rozporządzenie (UE) 2022/2576; europejska platforma zakupu gazu) (zob. nota tematyczna 2.1.9 o wewnętrznym rynku energii).

C. Efektywność energetyczna

Podstawą polityki UE w zakresie efektywności energetycznej jest nowa dyrektywa w sprawie efektywności energetycznej (dyrektywa (UE) 2023/1791). Ustanowiono w niej cel zmniejszenia do 2030 r. zużycia energii pierwotnej i końcowej w UE o 11,7% w porównaniu z prognozami na 2020 r. Odpowiada to nie więcej niż odpowiednio 992,5 (w przypadku energii pierwotnej) i 763 milionom ton ekwiwalentu ropy naftowej. Dyrektywa opiera się na zasadzie „efektywność energetyczna przede wszystkim”. Zgodnie z nią państwa członkowskie muszą dopilnować, by przy podejmowaniu decyzji dotyczących planowania, polityki i inwestycji uwzględniano rozwiązania w zakresie efektywności energetycznej (zob. nota tematyczna 2.4.8 o efektywności energetycznej).

D. Energia ze źródeł odnawialnych

Podstawą polityki UE w zakresie energii ze źródeł odnawialnych jest nowa dyrektywa w sprawie energii odnawialnej. Ustanowiono w niej cel, zgodnie z którym do 2030 r. udział energii ze źródeł odnawialnych (energii słonecznej, energii wiatrowej, energii oceanicznej i wodnej, biomasy i biopaliwa) w końcowym zużyciu energii w UE musi wynosić 42,5%, a najlepiej – 45%. Dyrektywa propaguje energię ze źródeł odnawialnych za pomocą wsparcia krajowego i unijnych systemów finansowania. Rynki energii nie są bowiem w stanie samodzielnie zapewnić pożądanego poziomu energii ze źródeł odnawialnych w UE (zob. nota tematyczna 2.4.9 o energii ze źródeł odnawialnych).

E. Wzmacnianie stosunków zewnętrznych w dziedzinie energii

Po podjęciu decyzji o stopniowej rezygnacji z importu energii z Rosji obecna zewnętrzna polityka energetyczna UE opiera się na dywersyfikacji dostaw energii. W marcu 2022 r. w komunikacie REPowerEU Komisja zaproponowała, aby szybko i znacznie ograniczyć zużycie gazu ziemnego w UE o co najmniej 155 mld m³, co odpowiada wielkości przywozu z Rosji w 2021 r. Zgodnie z planem REPowerEU UE podjęła współpracę z partnerami międzynarodowymi, aby zdywersyfikować dostawy, zabezpieczyć import skroplonego gazu ziemnego i zwiększyć dostawy gazu z nowych rurociągów. Powstała unijna platforma energetyczna, czyli dobrowolny mechanizm koordynacji wspierający wspólne unijne zakupy gazu i wodoru. Opublikowano też zewnętrzną strategię energetyczną UE, aby wesprzeć Ukrainę, Mołdawię i inne państwa.

F. Poprawa bezpieczeństwa dostaw energii

Po napaści Rosji na Ukrainę głównym priorytetem unijnej polityki energetycznej stało się bezpieczeństwo dostaw energii. Obecna polityka bezpieczeństwa energetycznego obejmuje środki koordynacji oraz przepisy dotyczące zapobiegania wypadkom na instalacjach morskich i zakłóceniom w dostawach energii, a także reagowania na takie wypadki i zakłócenia. Ponadto przewiduje tworzenie rezerw ropy i gazu na wypadek kryzysu, w tym dzięki wydawaniu koncesji poszukiwawczych i wydobywczych.

Unijną politykę w zakresie transeuropejskiej infrastruktury regulują rozporządzenia w sprawie transeuropejskiej infrastruktury (TEN) (zob. nota tematyczna 3.5.1 o TEN). W przyjętym w czerwcu 2022 r. rozporządzeniu w sprawie transeuropejskiej infrastruktury energetycznej TEN-E określono 11 priorytetowych korytarzy infrastruktury energii elektrycznej, sieci przesyłowych energii morskiej i wodoru w różnych regionach geograficznych. Zdefiniowano w nim też unijne projekty będące przedmiotem wspólnego zainteresowania państw członkowskich, jak również projekty będące przedmiotem wzajemnego zainteresowania państw członkowskich i państw spoza UE. Ponadto tym rozporządzeniem wstrzymano wsparcie dla nowych projektów dotyczących gazu ziemnego i ropy naftowej oraz wprowadzono obowiązkowe kryteria zrównoważonego rozwoju dla wszystkich projektów. Strategie polityczne dotyczące TEN są finansowane z instrumentu „Łącząc Europę” na lata 2021–2027, który ustanowiono rozporządzeniem (UE) 2021/1153 (zob. nota tematyczna 3.5.2 o finansowaniu TEN).

G. Projekty badawcze, rozwojowe i pokazowe

„Horyzont Europa” to program ramowy realizowany od 2021 do 2027 r. Jest on głównym unijnym narzędziem promowania badań naukowych w dziedzinie energii. Jego budżet opiewa na 95,5 mld EUR (w cenach z 2018 r.), z czego 5,4 mld EUR pochodzi z programu NextGenerationEU (zob. notę tematyczną 2.4.6 o polityce badawczej)

W europejskim strategicznym planie w dziedzinie technologii energetycznych określono 10 rodzajów technologii (m.in. baterie, fotowoltaika, morska energia wiatrowa itp.) oraz działań, na których należy skupić badania naukowe i innowacje. Obejmują one cały łańcuch innowacji w dziedzinie zielonej energii.

Rola Parlamentu Europejskiego

Parlament Europejski niezmiennie wyraża swoje zdecydowane poparcie dla wspólnej polityki energetycznej uwzględniającej dekarbonizację, konkurencyjność, bezpieczeństwo i zrównoważony rozwój. Parlament wielokrotnie wskazywał, że państwa członkowskie muszą zachować spójną postawę, determinację, wolę współpracy i solidarność w odpowiedzi na obecne i przyszłe wyzwania na rynku wewnętrznym.

W ostatnich rezolucjach w sprawie energii Parlament położył większy nacisk na wszystkie cele klimatyczne i środowiskowe leżące u podstaw polityki energetycznej UE, a także na ambitniejsze podejście. W listopadzie 2019 r. Parlament ogłosił kryzys klimatyczny i środowiskowy w Europie. W październiku 2020 r. w serii poprawek do wniosku dotyczącego rozporządzenia ustanawiającego ramy na potrzeby osiągnięcia neutralności klimatycznej Parlament zaapelował, aby wyznaczyć unijny cel redukcji emisji wszystkich gazów cieplarnianych o 60% do 2030 r. oraz stopniowo wycofać wszystkie dopłaty do paliw kopalnych najpóźniej do 2025 r. W reakcji na pandemię COVID-19 Parlament potwierdził, że zielone i cyfrowe strategie są podstawą unii energetycznej. We wrześniu 2022 r. Komisja poparła ambitniejsze cele w zakresie efektywności energetycznej i energii ze źródeł odnawialnych.

1 marca 2022 r. Parlament opublikował rezolucję w sprawie rosyjskiej agresji na Ukrainę. Potępił w niej nielegalną, niesprowokowaną i nieuzasadnioną inwazję wojskową Rosji. W kwietniu 2022 r. Parlament zaapelował, aby natychmiast wprowadzić pełne embargo na import ropy naftowej, węgla, paliwa jądrowego i gazu z Rosji. W październiku 2022 r. Parlament Europejski przyjął rezolucję w sprawie reakcji UE na wzrost cen energii w Europie. Wezwał w niej państwa członkowskie, by unikały eksmisji i odcinania dostaw energii w przypadku gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji. Wyraził też ubolewanie, że Komisja przedstawiła wiele swoich wniosków w formie rozporządzenia Rady, a nie w procedurze współdecyzji. Parlament przyjął również kilka innych rezolucji dotyczących konkretnych aspektów konfliktu między Rosją a Ukrainą. Wyraził w nich zadowolenie, że Ukrainie i Mołdawii przyznano status krajów kandydujących do UE i wyznaczono europejską perspektywę dla Gruzji, zażądał lepszej ochrony w UE dla dzieci i młodzieży uciekających przed wojną w Ukrainie oraz zwrócił uwagę na wpływ, jaki wojna ma na kobiety.

Parlament opowiada się za dywersyfikacją źródeł i tras dostaw energii. Podkreślał, jak ważne są przebiegające z północy na południe gazowe i elektroenergetyczne połączenia międzysystemowe w Europie Środkowej i Południowo-Wschodniej, jeśli chodzi o tworzenie większej liczby połączeń międzysystemowych, zapewnienie dywersyfikacji terminali skroplonego gazu ziemnego oraz rozwój rurociągów. Wskazywał też na doniosłą rolę badań naukowych w zapewnianiu dostaw zrównoważonej energii oraz zwracał uwagę, że należy podejmować wspólne działania w dziedzinie nowych technologii energetycznych. Apelował też o zwiększenie finansowania publicznego i prywatnego na ten cel.

Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronie internetowej Komisji Przemysłu, Badań Naukowych i Energii.

 

Matteo Ciucci

03-2024